O’zbekistonda tashqi savdo siyosati holati va tahlili mundarija kirish

2.2. O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo siyosatining xususiyatlari va uni takomillashtirish yo’nalishlari
O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo siyosati iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlariga erishish, inflyatsiya sur’ati va ishsizlik darajasilarining me’yor darajasida bo’lishini ta’minlash, valyuta zahiralarini ko’paytirish, milliy valyuta almashinuv kursining mo’tadil devalvatsiyasi va to’lov balansining barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratilgan.
Tayyor raqobatbardosh mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu mahsulotlar yetkazib beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirish vazifasini amalga oshirish eksport hajmini barqaror o’stirish, tashqi bozordagi o’zgarishlar ta’sirida uning hajmi keskin kamayishi xavfini bartaraf etish imkonini beradi.
O’tgan yillar mobaynida eksport qiluvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini yuksaltirish, tashqi savdo tarkibida ijobiy siljishlarga erishish, uning hajmini barqaror o’stirish imkonini bermoqda.
Mustakillikka erishgandan sung Uzbekiston uz manfaatlaridan kelib chikkan xolda uzining tashki iktisodiy va jumladan, tashki savdo alokalarini belgilab beruvchi xukukiy bazani shakllantira boshlab, uni doimiy takomillashtirib bordi.
Tashki savdoni tarif orkali tartibga solishga kilingan ilk axamiyatli kadam Uzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1992 yilning 24 iyulida «Tashki iktisodiy faoliyatni ragbatlantirish, Uzbekiston Respublikasiga chet el investitsiyalarini jalb kilish va ularni ximoya etish tugrisida» gi Farmonining kabul kilinishi buldi. Ichki bozorni kundalik extiyoj mollari bilan tuldirish maksadida mazkur farmon bilan 1994 yilning 1 yanvarigacha olib kiritilayotgan xalk iste’mol mollari, ozik-ovkat, dori-darmon, tibbiy texnika va uskunalar, ularni ishlab chikarish uchun butlovchi kismlar va xom ashyo boj tulashdan ozod etilishi belgilandi. Farmon bilan Bojxona kumitasiga Moliya vazirligi bilan birga boj tariflarining differensiatsiyalangan yangi stavkalarini va ularni undirish tartibini ishlab chikish yuklatildi. Farmon bilan boj tulashdan ozod kilingan tovarlar ruyxati xam tasdiklandi.
Mazkur Farmon yuzasidan Vazirlar Maxkamasi 1992 yilning 21 oktyabrida «Tashki iktisodiy faoliyatni ragbatlantirish, chet el investitsiyalarini jalb etish va ularni ximoya kilish chora-tadbirlari tugrisida» gi 485-sonli karorini kabul kildi. Mazkur karor bilan materiallar va xom-ashyoni eksport, import kilish vaktinchalik boj stavkalari tasdiklandi. Jumladan, eksport boji stavkalari jami bulib 70 tovar guruxiga nisbatan joriy etilib, ruyxatga kirmagan tovarlar uchun boj stavkasi 1%, eng past stavka meva-sabzavot, notukima matolar, zarduz matolar, keramika va chinni buyumlar xamda kiyim-kechakka nisbatan 2%, eng yukori stavka usimlik yogi uchun 30% va rangli metall bulaklari uchun 40%, tekstil tovarlarga nisbatan 3% va 5%, boshka tovarlarga 7%, 10%, 15%, 20% mikdorida belgilandi. Kupchilik tovar turlariga nisbatan belgilangan eksport boji stavkalari nisbatan past – 3-5% atrofida bulib urtacha stavka taxminan 5-10%ni tashkil etdi.
Import uchun boj stavkalarining aloxida minimal va maksimal kursatkichlari joriy eildi. Minimal stavkalar Uzbekiston savdo-iktisodiy alokalarda eng kup kulaylik berish tartibini kullayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlar importiga nisbatan, maksimal stavkalar esa bunday tartibni kullamayotgan davlatlarda ishlab chikarilgan tovarlar importiga nisbatan kullanilishi belgilandi. Karorga kura, ruyxatga kiritilmagan tovar turlariga nisbatan import boji minimal stavkasining kursatkichi 1% maksimal stavkasining kursatkichi 3% mikdorida belgilandi.
Import bojining eng past, minimal 2% va maksimal 5% stavkasi ovoz kuchaytirgichlar va magnitofonlarga nisbatan, eng yukori, minimal 25% va maksimal 35% va 40% stavkalari esa alkogolli ichimliklarga nisbatan belgilangan. Boj stavkalarining urtacha minimal va maksimal kursatkichlari 5% va 10% ni tashkil etdi. Minimal stavkalar kursatkichlari 2%, 3%, 5%, 10%, 15% va 25%, maksimal bojlar stavkasi esa 5%, 7%, 10%, 35% va 40% dan iborat buldi.
1994 yilning 21 yanvarida Uzbekiston Respublikasi Prezidenti «Iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish, xususiy mulkni ximoya kilish va tadbirkorlikni kullab-kuvvatlash tugrisida» gi Farmonni kabul kilib, unda 1995 yilning 1 iyuligacha Uzbekiston Respublkasiga olib kiritilayotgan barcha turdagi tovarlar uchun import bojlari bekor kilindi.Farmon bilan tovarlarning eksportiga vaktinchalik boj stavkalari ruyxati tasdiklandi. Unga kura, eksport boji stavkasining eng baland 100% kursatkichi san’at asarlari, kolleksiya buyumlari va antikvariant uchun, 50% stavka kimmatbaxo metall va toshlar xamda ulardan yasalgan buyumlar, kogoz maxsulotlari, gugurt, duradgorlik buyumlari va boshka kupchilik tovarlar uchun belgilandi. Eng past 5% stavka esa paxta tolasi va uning chikindilari, ipak kurti, shoyi xom ashyosi va chikindilariga nisbatan belgilandi. Kolgan tovarlarga nisbatan boj stavkasining 10%, 15%, 20%, 30% va 40% kursatkichlari belgilanib, uning urtacha kursatkichi nisbatan yukori bulib, urta mikdorda 30% tashkil etdi.
Tashki savdoni tariflar orkali boshkarishga utishdagi muxim boskich 1995 yilning 19 iyulida «Uzbekiston Respublikasida tashki iktisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish tugrisida» gi Farmonning kabul kilinishi buldi. Tashki iktisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonini jonlashtirish maksadida tashki iktisodiy alokalarni erkinlashtirishning bundan keyingi yunalishi tashki savdoni notarif usullar bilan boshkarishdan boskichma-boskich tarif usullari orkali boshkarishga utishdan iboratligi belgilandi.
Farmon bilan Vazirlar Maxkamasiga tegishli muddat ichida tashki savdoni tarif va notarif usullar orkali boshkarish tartibini belgilovchi tegishli karor kabul kilib, unda kvotalashtirilgan va litsenziyalashtirilgan tovarlarning ruyxatini kiskartirishni kuzda tutish topshirildi. SHuningdek, tashki savdoni tariflar orkali boshkarish masalalarini tezkorlik bilan xal etish maksadida boj tariflari stavkalarini kurib chikadigan idoralararo komissiya tuzish belgilanib, unga zarurati tugilganda Vazirlar Maxkamasiga boj tarifi stavkalarini uzgartirish buyicha takliflar kiritish vazifasi yuklatildi.
Farmon bilan shuningdek, 1994 yil 21 yanvar Farmoni bilan belgilangan tovarlar importining boj tulashdan ozod kilinganligini 1995 yilning 1 oktyabrigacha uzaytirildi.
Mazkur Farmonning ijrosi yuzasidan 1995 yilning 25 iyulida Vazirlar Maxkamasi «Tashki iktisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish va takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida» 287-sonli karorni kabul kildi. Tashki savdoni notarif usullar bilan boshkarishdan tariflar orkali boshkarishga utish uchun shart-sharoitni ta’minlash maksadida karor bilan 1995 yilning 1 oktyabridan boshlab yangi import va eksport boji stavkalari joriy etilishi belgilandi. SHuningdek, mazkur karor bilan belgilangan import boji stavkalari, Uzbekisto savdo-iktisodiy faoliyatida eng kulaylik berish tartibini kullayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlardan undirilishi, bunday tartibni kullamayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlardan esa boj stavkalarini ikki marta kupaytirilgan mikdorda undirilishi belgilandi.
Karorga kura, jami bulib 97 tovar guruxiga nisbatan eksport boji belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi gullar, korakul terisi, kandilar, paxta tolasi va uning chikindilari, tabiiy gaz, neft moylari chikindilari va viskoza tolalariga nisbatan, eng baland 100% stavkasi tabiiy asal, kartoshka, shisha idishlar, gugurt va san’at asarlariga nisbatan belgilandi. Kolgan tovarlarga nisbatan boj stavkasining 10%,15%, 20%,25%,30%, 40% va 50% kursatkichlari belgilanib, uning urtacha kursatkichi nisbatan yukori bulib, urta mikdorda 40-50%ni tashkil etdi.
Import boji 50dan ortik tovar guruxiga nisbatan belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi meva sharbatlari, kiyim-kechak, takinchoklar, telefon apparatlari va boshka tovarlarga nisbatan, eng baland 50% stavkasi tomat maxsulotlari va gilamlarga nisbatan, kolgan tovarlarga nisbatan 10%, 20% va 15% mikdorida belgilandi. Belgilangan import boji stavkalari kursatkichi nisbatan past bulib, urta mikdorda 15% ni tashkil etdi.
Karor bilan boj tulashdan ozod etilgan yoki boj tulanmaydigan tovarlar turlari ruyxati belgilandi. 1995 yilning 7 oktyabrida Vazirlar Maxkamasining «Import bojlarini kullash tartibi tugrisida» 389 – sonli karorni kabul kildi.Unda import bojlarini kullanilishini Uzbekiston Respublikasining xalkaro shartnomalariga muvofik xolda tartibga solish maksadida Uzbekistonning bojxona xududiga Uzbekiston bilan erkin savdo tugrisida kelishuvlar tuzib, erkin savdo tartibini kullayotgan Belorus, Gruziya, Kozogiston, Kirgiziston, Turkmaniston, Rossiya, Moldova, va Ukraina davlatlaridan tovarlardan import boji undirilmasligi belgilandi.
SHuningdek, karor bilan Uzbekiston savdo-iktisodiy alokalarda eng kup kulaylik berish tartibi kullayogan mamlakatlar ruyxati kayd etilib, ruyxatga shu davrga jami bulib 32ta davlat kirgan.
1996 yilning 20 martida «Eksport maxsulotini ishlab chikaruvchi korxonalarni ragbatlantirishning kushimcha chora-tadbirlari tugrisida»gi Farmon kabul kilindi. Tayyor maxsulotni chet el bozorlariga chikishiga kumaklashishi maksadida 1996 yilning 1 aprelidan boshlab tovarlarga nisbatan, ularning ishlov berganligi darajasiga karab differensiatsiyalangan boj stavkalari joriy etilishi belgilandi.
Mazkur farmonga muvofik, 1996 yilning 20 martida Vazirlar Maxkamasining «Tashki iktisodiy faoliyatni tartibga solish mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida» 114-sonli karori xam kabul kilindi. Unda tarif va notarif usullari orkali boshkarish tizimini muvofiklashtirish maksadida 1996 yilning 1 aprelidan boshlab joriy etiladigan yangi eksport va import bojlari stavkalari belgilandi. Jumladan, eksport boji jami bulib 97 tovar guruxiga nisbatan belgilanib, karorga kura bojning eng past 5% stavkasi gullar, kunjut va beda urugi, mineral va gazlangan suvlar, parchalangan marmar, neft moylari chikindilari, ugitlar va koplamali simlarga nisbatan, 50% stavka karton kogozi va kogozdan tayyorlangan buyumlar xamda tabiiy asalga nisbatan, eksport bojining eng yukori 100% stavkasi san’at asarlariga nisbatan, kolgan kupchilik tovarlarga nisbatan esa 10%, 20%, 30% va 40% mikdorida belgilandi. Eksport boji stavkalarining urtacha kursatkichi urta mikdorda 20-40% ni tashkil etdi.
Import boji jami bulib 78 tovar guruxiga nisbatan belgilanib, import boji undiriladigan tovarlar ruyxatiga kiritilmagan tovarlar uchun boj stavkasi 1%, rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlarga nisbatan 5%, kolgan tovarlarning kupchiligiga nisbatan esa 10%, 20% va 30% dan iborat buldi.
1996 yilning 18 iyunida Vazirlar Maxkamasi «Tovarlar eksportini tartibga solishni erkinlashtirish kushimcha chora-tadbirlari tugrisida» 219-sonli karor kabul kildi. Eksport maxsulotini ishlab chikaruvchi korxonalarni ragbatlantirish maksadida 1996 yilning 1 iyulidan boshlab yangi eksport boji stavkalari joriy etildi. Karorga kura jami 41 tovar guruxiga nisbatan eksport bojlari belgilanib bojning eng past 5% stavkasi marmar mayda parchalari, koplamali simlar, mineral yoki kimyoviy va azotli yoki fosforli ugitlar, paxta tolasi, uning chikindilari va shisha idishlarga nisbatan, eng yukori 100% stavkasi san’at asarlariga nisbatan, kolgan tovarlarga nisbatan esa 10% , 15%, 20%, 30%, 40% mikdorida belgilandi. Umuman olganda, belgilangan boj stavkalari nisbatan yukori bulib, kupchilik tovarlarga nisbatan boj stavkasining kursatkichi 30-40% dan iborat buldi.
1996 yilning 1 oktyabridan Vazirlar Maxkamasi «Uzbekiston Respublikasiga tovarlar importini muvofiklashtirish chora-tadbirlari tugrisida» 342-sonli karorini kabul kildi. Unda milliy ishlab chikaruvchilarni ximoya kilish va importni tartibga solish tizimini yanada takomillashtirish maksadida 1996 yilning 1 noyabridan boshlab yangi import boji stavkalarini joriy etish belgilandi. Import boji stavkalari jami bulib 97 tovar guruxiga nisbatan belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi kul asboblari, pichoklar, koshik, sanchkilar, rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlarga nisbatan, eng yukori 30% stavkasi tovarlarning kupchiligiga nisbatan va kolgan tovarlarga nisbatan 10% va 20% mikdorida, ruyxatga kirmagan tovarlarga nisbatan esa 1% mikdorida belgilandi. Import boji stavkasining urtacha kursatkichi 20% atrofida buldi.
1996 yilning 10 deabrida Vazirlar Maxkamasining «Aloxida turdagi tovarlarga import bojlari stavkalarini uzgartirish tugrisida» 438-sonli karorini kabul kildi. Karor bilan iste’mol tovarlarining importini tartibga solish va milliy ishlab chikaruvchilarning manfaatini ximoya kilish maksadida 1997 yilning 1 yanvaridan boshlab import kilinayotgan iste’mol tovarlarining aloxida turlariga nisbatan yangi import boji stavkalari joriy etildi. Karorga kura, jami 8 tovar guruxiga import boji stavkalari uzgartirilib, jumladan gullar, tomatlar, bodring, minerl suv, plastmassa takinchoklar, paxtadan yigirilgan iplar va ulardan tukilgan matolar, sintetik iplardan tukilgan matolarga nisbatan 30%, atir-upa maxsulotlariga nisbatan 20%, xamda foto va kino tovarlarga nisbatan 10% mikdorida import boji stavkalari belgilandi.
Uzbekistonda tashki savdoni tariflar orkali boshkarishdagi moxiyati jixatidan yangi boskichga 1997 yilning 29 avgustida «Boj tarifi tugrisida» Uzbekiston Respublikasi Konunining kabul kilinishi asos soldi. Konunning aossiy vazifalari Uzbekistonning jaxon iktisodiyoti bilan samarali integratsiyalashuvi uchun shart-sharoit yaratish va iktisodiy manfaatlarni ximoya kilishdan iboratdir. Mazkur konun boj tarifini shakllantirish va kullanish tartibini, shuningdek Uzbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan olib utilayotgan tovarlardan boj undirish koidalarini belgilab berdi.
1997 yilning 10 oktyabrida «Tovarlar (ish, xizmatlar) eksportni ragbatlantirish tugrisida» Farmonni kabul kilindi. Farmon bilan tashki iktisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish, eksport-import operatsiyalarini tartibga solishni takomillashtirish maksadida 1997 yilning 1 noyabridan boshlab, barcha turdagi tovar (ish, xizmatlar) ning eksportiga bojlar, xamda aloxida turlaridan tashkari ularning eksportini litsenziyalashtirish va kvotalashtirish xam bekor kilindi.
Farmon bilan 1997 yilning 1 noyabridan joriy kilinadigan import boji stavkalari jami 97 tovar guruxiga nisbatan belgilanib, ruyxatga kirmagan tovarlarga nisbatan 3% kupchilik tovar turlariga nisbatan 30%, ayrim rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar uchun 5%, kolgan kamchilik tovarlar uchun 10%, 15% va 20% mikdorida boj stavkasi belgilandi.
Uzbekiston uchun tashki savdoni islox kilish va eksportni ragbatlantirish – erkin ayirboshlanadigan valyutada daromadlar usishiga olib keladi. U jaxon iktisodiga integratsiyalashuv kuchayishida muxim omil sanaladi. Eng muximi, u iktisodiy usish barkarorligini ta’minlaydigan milliy valyutani mustaxkamlash, iktisodda chukur tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirish kabi eng dolzarb masalalarni xal kilishga karatilgan muxim xarakat xisoblanadi.
Ma’muriy nazoratning kiskarishi orkali zamonaviy xalkaro koidalarga muvofik tashki savdoni bozor mexanizmlari vositasi bilan tartibga solinishi respublikada utish davriga xos xususiyatlarni xisobga olgan xolda, tashki savdoni davlat tomonidan tartibga solishni va islox kilish uslublarini takomillashtirishni talab kiladi. Xujalik sub’ektlarining makroiktisodiy bozor isloxotlari natijasida vujudga kelgan ragbatlantirish omillaridan tulik foydalanishini ta’minlash uchun Uzbekiston xalkaro moliyaviy va texnik yordamga muxtojdir. Respublika xujalik sub’ektlarining xalkaro savdo jarayonlarida ishtiroki xozirgi kunda fakatgina tuplangan tajribalar va urnatilgan savdo alokalari xisobiga jaxon bozori xolati buyicha etarli darajada ma’lumotlar bulmagan va bu soxada ilmiy izlanishlar deyarli yuk sharoitda ro’y bermoqda.
TIF soxasida respublika duch kelayotgan asosiy kiyinchiliklar kuyidagilar:

• 
  TIAlarning uzgaruvchan shart-sharoitlarini inobatga oluvchi, ularni davlat tomonidan tartibga solishning ilmiy asoslangan konsepsiyasining mavjud emasligi;
  
• 
  TIA katnashuvchilarining aksariyat kismida tashki iktisodiy operatsiyalarni amalga oshirish bilan boglik bulgan bozor iktisodiyoti, jaxon bozoriga kirish shart-sharoitlari, xukukiy va texnik jixatlari tugrisida maxsus bilimlarning etishmasligi;
  
• 
  Jaxon bozorlari xakida kerakli tijoriy ma’lumotlarning etishmasligi yoki yukligi;
  
• 
  Bojxona va eksport-import nazoratini kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishning talab darajasida emasligidir.
  

TIF soxasida erishilgan yutuklar bilan birgalikda, uning samaradorligiga salbiy ta’sir kursatuvchi muammolar xam saqlanib qolmokda. Ularni bartaraf etishda xar tomonlama ilmiy asoslangan tashki iktisodiy siyosat konsepsiyasini ishlab chikish va amaliyotga tadbik etish zaruriyati tugiladi.
Odatda, konsepsiya tashqi iqtisodiy muhit uzgarishiga ongli ravishda moslashish extiyoji tugilganda ilmiy doiralar tomonidan yaratiladi. Okilona tuzilgan tashki iktisodiy siyosat konsepsiyasi avvalambor iktisodiyotdagi axvolni tubdan taxlil kilish bilan boshlanadi. Taxlil makrodarajada – mamlakat iktisodiyotining axvoli, uning byudjeti, tulov balansi va boshka makroiktisodiy kursatkichlarni urganish, anik bozorlar darajasida esa, talab va taklif nisbatini, milliy va xorijiy taklifni, tovarlarning sifat tavsifini, rakobatni va xokazolarni urganish asosida amalga oshiriladi. Taxlil davomida echimi talab etiladigan muammolar aniklanadi. Ularni xal etish, salbiy xodisalarni bartaraf etish yoki bartaraf etmaslikning mukobil okibatlari baxolanadi.
TIS konsepsiyasini yaratishda muxim boskichlardan yana biri barcha imkoniyatlarni belgilashdan, ya’ni TIF soxasidagi asosiy maksad va vazifalarni aniklashtirishdan iborat. Ushbu boskichda xar bir maksadning xususiyati aniklanadi, ya’ni maksadlar, dastlabki yoki pirovard, mikdorli yoki sifatli, kiska, urtacha yoki uzok muddatli bulishi mumkin. Maksadlar shuningdek, ularning iktisodiyotga ta’sir kursatish kulamlari va xarajatlarning mikdor kursatkichlari, institutsional, moliyaviy va kadrlar ta’minoti, imkoniyatlari buyicha xam farklanadi.
Taxlil yaxlit tizimni barpo etish - maksadlar ierarxiyasi tizimini barpo etish, ularning darajalari buyicha vaktincha taksimlash va tizimi ichida maksadlarning xarakat kilish istikbollarini shakllantirish bilan yakunlanadi.
TIS konsepsiyasini ishlab chikishda ayrim tartibga soluvchi vositalar kullanilishi shartlarini, ayrim vositalarning birgalikda kullanilishi darajasini, ularning maksadga muvofikligini, ularni kullashda kuriladigan kushimcha samaralarni, tartibga solish vositalari samaradorligini va amaliyotga kullash zarurligining etarlicha asoslanganligini aniklash xam muximdir.
Konsepsiya vakti-soati kelib, TISga transformatsiyalanuvchi xukumat doktrinasi bulib koladi.
Tashki iktisodiy siyosat konsepsiyasini ishlab chikish va amalga oshirishda keng mikyosdagi jaxon tajribasiga, ya’ni dunyodagi rivojlangan, rivojlanayotgan va utish davri iktisodiyotini boshdan kechirayotgan turli mamlakatlar tajribasiga murojaat kilish maksadga muvofikdir. Bu urinda, ayniksa, Janubi-SHarkiy Osiyo mamlakatlari tajribasi Uzbekiston uchun amaliy axamiyat kasb etishi mumkin.
YAponiyada, masalan, ilmiy asoslangan TIS mamlakat rivojlanishida muxim amaliy omil xisoblanadi. U milliy manfaatlardan kelib chikkan xolda, jaxon xujaligiga chukur integratsiyalashuvini ta’minlab, YAponiyani xalkaro iktisodiy, ilmiy-texnikaviy, moliyaviy va savdo markazlaridan biriga aylantirdi. YAponiyada tashki iktisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinishi barcha boskichlarda – mamlakatdagi va xorijdagi iktisodiy axvol taxlili, tarkibiy va jugrofiy uzgarishlarning ustuvor yunalishlari strategiyasini belgilashdan tortib, to ma’muriy va iktisodiy ragbatlantiruvchi vositalarning keng tizimini kullashga kadar amalga oshiriladi.
TIFni davlat tomonidan tartibga solishning yaponcha amaliyotida uzaro bir-birini tuldiruvchi uslublardan, ya’ni konuniy, ma’muriy-xukukiy, iktisodiy, norasmiy uslublardan samarali foydalaniladi.
90-yillarda TISning asosiy maksadlari sifatida yangi xalkaro iktisodiy tartib koidalarini tashkil kilish va rivojlantirishda mamlakatning faol katnashuvi e’lon kilindi. Unda intellektual mulkni ximoya kilish xukuklarining xalkaro koidalari va kapitallar xarakati, xorijiy investitsiyalar standartlarining uygunlashuvi va yangi me’yorlari ishlab chikildi. Rivojlangan mamlakatlar makroiktisodiy va valyuta-moliyaviy siyosatini muvofiklashtirishni kuchaytirish, xalkaro iktisodiy tizimlarni mustaxkamlash, tashki savdo nomutanosibligini tartibga solish, rivojlanayotgan iktisod tarmoklarini kullab-kuvvatlash, shuningdek, yangi mustakil davlatlarning jaxon xujaligiga integratsiyalashuvini kuchaytirishga, shu jumladan, Uzbekistonda isloxotlarni amalga oshirishda moliyaviy–texnikaviy yordam kursatishga katta axamiyat berilmokda.
TIFni tartibga solishda iktisodiy dastaklar muxim rol uynaydi. YApon Xalkaro kooperatsiya banki (sobik YAponiya Eksimbanki) eksport-import operatsiyalarini va yapon kompaniyalarining xorijga investitsiyalarini kreditlashda samarali vositachi vazifasini utaydi. Mamlakatda eksport va importni ragbatlantirishga karatilgan, boshka davlatlarda uxshashi bulmagan imtiyozlar tizimi kullaniladi.
TIFning rivojlanishiga milliy operatorlar manfaatlarini xar kanday xavf-xatarlardan ishonchli ximoya kiluvchi jaxondagi eng yirik kup turdagi savdo va investitsiyalarni sugurtalash davlat tizimi kumak beradi. U umumiy savdo sugurtasini, valyuta xatarlari, eksport veksellari, eksport obligatsiyalari, import uchun avans tulovlari, xorijiy korxonalarga kreditlar berilishi sugurtasini uz ichiga oladi.
SHu bilan birga, davlat tashki iktisodiy alokalar soxasida xizmat kursatish tizimini tashkil etuvchi bosh tashabbuskor sifatida chikadi va bu faoliyatni byudjet mablaglaridan moliyalashtiriladi. Ushbu tizim marketing ma’lumotlarini tuplash va taxlil kilish, axborot berish, maslaxat xizmatlari kursatish, reklama-kurgazmaga oid ishlarni tashkil kilish kabi faoliyat soxalarini kamrab oladi. U TIF samaradorligining oshishiga, TIAga yangi katnashuvchilarning kushilishiga yordam beradi.
TIFda davlat ishtirokining muxim yunalishlaridan yana biri, tijorat ishlarini kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlash, xorijiy tijorat ma’lumotlarini yigish va taxlil kilish xisoblanadi. Bunday keng kamrovli faoliyatga Tashki ishlar vazirligi, Tashki savdo va sanoat vazirligi, Fan va texnika boshkarmasi, Iktisodni rejalashtirish boshkarmasi va boshka tashkilotlar jalb kilinadilar. Bunda 1958 yilda tashkil etilgan va xukumat tomonidan tulik moliyalashtiriladigan tashki savdoni rivojlantirishga kumaklashuvchi notijorat YApon tashkiloti (DJETRO) ayniksa muxim urin egallaydi.
Yaponiyaning uzida (31 axborot markazi) va boshka mamlakatlar xududlarida (28 ta) xar xil soxadagi rivojlangan axborot tarmoklariga ega DJETRO jaxondagi eng yirik ishbilarmonlikka oid ma’lumotlar manbai bulib xisoblanadi. Uning axborotlari bazasi katta mikdordagi ma’lumotlar, shu jumladan, xorijiy eksportchilar va yapon importerlarining keng kamrovli ruyxatidan iborat.
YApon tashki iqtisodiy majmuasining samaradorligi kup jixatdan TIF institutsional asoslarining mustaxkamligiga boglik. Bu soxada davlat boshkaruvi organlari tizimi sifatida kuyidagilarni kursatish mumkin: ma’muriy boshkarish (Tashki savdo va sanoat vazirligi), muvofiklashtirish (Savdo kengashi) va maslaxat berish organlari, TIFni davlat tomonidan boshkarishda yapon tizimining asosiy xususiyati sifatida turli darajalarda, xatto, xukumat va bosh vazir darajasida faoliyat kursatuvchi kup sonli (200 dan ortik) turli maslaxat organlarini keltirish mumkin. Ularning tarkibida nafakat davlat amaldorlari, balki jamoat, ommaviy axborot vositalari, ishbilarmonlar, ilmiy doiralar vakillari bulib, bu tashkilotlar faoliyati ilmiy asoslangan TISni ishlab chikish va amalga oshirishda, shuningdek, bu soxada umumiy kelishuvga (konsensusga) erishishda muxim rol uynaydi.
TIFni tartibga solishning yapon tizimi davlat va biznes uzaro munosabatlarining maxsus paradigmasi bilan fark kiladi. Uning asosida xususiy sektor tomonidan davlat siyosatining eng muxim strategik yunalishlarini xech bir e’tiborsiz kabul kilinishi yotadi.
Janubiy Koreyada xam TIFni davlat tomonidan tartibga solishning kupgina kizikarli va foydali tomonlarini kurish mumkin. ayniksa, bu mamlakatda turli tarmoklarda, xususan, eksportga yunaltirilgan muxim tarmoklardagi firma ichki xarajatlari va maxsulot sifatining davlat tomonidan nazorat kilinishi tajribasi Uzbekiston uchun aloxida axamiyat kasb etishi mumkin. Mamlakat Prezidenti eksport muammolari buyicha Kengash majlisini xar oy utkazib turadi, eksport buyicha topshiriklar belgilanadi. Davlat, shuningdek, xorijiy kapitalni nazorat kiladi, xorijiy valyutalar bexisob okib kelishining bartaraf etilishini mustaxkam ta’minlaydi. (1948 yildan boshlab, xorijiy valyutalarni Markaziy bankning maxsus xisob rakamlarida majburiy saklash amal kiladi). Milliy eksporterlar doimiy ravishda sobsidiyalar bilan ta’minlanib turadilar. (70-yillarda bu maksadlarga YAMMning 10 foizi atrofida xarajatlar kilingan).
YAponiyadan farkli ularok, Janubiy Koreyada yirik biznes kichik biznes evaziga rivojlandi. Aynan yirik konglomeratlar (chebollar) tashki bozorga yunaltirilgan koreys rivojlanish modelida asosiy urin egallaydi. Davlatning chebollar tashki iktisodiy faoliyatiga xayrixoxligi ularning foydasiga xorijiy yordam va subsidiyalar, imtiyozli ichki va valyuta kreditlarining taksimlanishida namoyon buldi. Bundan tashkari, chebollarning xukumat bilan yakin alokada bulganlari ularga eng istikbolli mulkka egalik kilishga, foydali davlat buyurtmalarini olishga, tashki savdo imtiyozlari va boshka ustunliklarga erishishiga imkoniyat yaratdi.
SHu bilan birga, yirik biznesni moliyalashtirishning «kulay» shartlari anchagina muammolarni tugdirdi. CHebollarni iloji boricha yiriklikka intilish (gigantomaniya) kamrab oldi, nufuzli ob’ektlar soni kupaydi, kam samarali ishlab chikarish yuzaga keldi. Moliyalashtirishning tashki manbalariga va shuningdek, oliy va urta tabaka mansabdorlarining «ishonchliligi»ga tobe’lik sezilarli darajada kuchaydi. Bu esa korrupsiyaning kuchayishiga, biznesning siyosatga keraksiz aralashuviga olib keldi.
SHak-shubxasiz, mamlakatlar bior-biridan ijtimoiy-iktisodiy rivojlanish darajasi va xujalik tarkibi buyicha xar kancha farklansa xam xalkaro tajribani urganish va ijodiy uzlashtirish zarur. YAponiya, Janubiy Koreya va boshka mamlakatlarda TIFni davlat tomonidan tartibga solishning samarali jixatlaridan milliy xususiyatlarimizni xar tomonlama inobatga olgan xolda, Uzbekistonda xam keng foydalanilishi mumkin.
Gap rivojlanishning milliy strategiyasida tashki omillarning inobatga olish zaruriyati tugrisida boryapti. SHu sababli, TIFning davlat tomonidan okilona tartibga solinishi, ya’ni jaxon xujaligiga spontan (uz-uzidan yuzaga keladigan) stixiyali integratsiyalashuvdan ochik iktisodiyotni tartibga solish va nazorat kilishga utilishi makroiktisodiy siyosatning eng muxim yunalishi bulib kolmokda.
SHu bilan birga, davlatning TIFni tartibga solish bilan chambarchas boglik bulgan tarkibiy siyosat maksadlari, istikbollari va amalga oshirishda katnashuvini kuchaytirish urinli buladi.
TIS makroiktisodiy barkarorlashtirish. Ishlab chikarish bazasini boskichma-boskich modernizatsiyalashtirish va investitsion faoliyatni jonlantirishga karatilgan xukumat umumiy siyosatining ajralmas kismi bulishi kerak. Uzok xorijiy mamlakatlar va MDX bozorlariga uzbek maxsulotlari xarakati uchun kulayliklar tugdiruvchi choralarni kabul kilish, eksport va importning samarali tovar tarkibini maksadli shakllantirish va shu asosda faol tashki iktisodiy strategiyaga utish juda zarur.
TIF soxasidagi isloxotlar barkarorlikka erishishning kiska muddatli masalalari echimiga emas, balki uzok muddatli strategik yunalishga ega bulsa, bu shak-shubxasiz, iktisod samaradorligining kutarilishiga imkon beradi. Uzbekistonda, bizning fikrimizcha, asosiy e’tiborni kuyidagi muammolarga karatishimiz lozimdir:
Birinchidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning konuniy va me’yoriy-xukukiy asoslarini kuchaytirishga yunaltirilgan ishlarni davom ettirish juda muximdir. Amaldagi kator konunlarga, xususan, valyutani tartibga solish tugrisidagi konunga kushimchalar va uzgartirishlar kiritish, shuningdek, vazirliklar va davlat idoralari tomonidan konunlar, Prezident Farmonlari, xukumat karorlari mazmunlarini aniklashtiruvchi me’yoriy xujjatlarni ishlab chikish ijobiy rol uynashi mumkin;
Ikkinchidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning institutsional asoslarini mustaxkamlash maksadga muvofikdir. CHunki bu yunalishdagi birinchi kadamlar (eksportni ragbatlantirish buyicha tashkil etilgan Respublika komissiyasi faoliyati) kerakli samara bergani yuk. Ma’muriy-boshkaruv apparati xodimlari sonini mexanik tarzda kupaytirmasdan, amaldagi tashkiliy buginlar, muxim bulinmalarning birlashishi, funksional kayta buysunishi va shu kabilar orkali ularning vazifalari, xukuk va majburiyatlarini anik belgilagan xolda, Respublika TIF boshkaruvi mexanizmini takomillashtirish lozim. Bu urinda maslaxatchi organlar faoliyatlari xalkaro tajribasiga e’tiborni karatish axamiyatga molikdir.
Uchinchidan, Respublika byudjet mablaglari xisobiga moliyalashtiriladigan (imkon kadar tadbirkorlar tizimi resurslarini jalb kilgan xolda) va maxsus vakolatli tashkilotlar tomonidan boshkariladigan (YAponiyaning DJETRO tashkilotiga uxshash tashki savdo faoliyatini axborot bilan ta’minlanishi uchun umumdavlat tizimini shakllantirish va rivojlantirish zarur.
Bugungi kunda milliy axborot tizimini shakllantirish jarayonida internet va boshka global axborot tizimlaridan keng foydalanish, ayniksa, muxim axamiyatga ega.
Bunga erishish XXI asrda mamlakat tarakkiyoti uchun xal kiluvchi axamiyat kasb etadi.
Bunday tizim amalda samarali kullanilishining muxim sharti, axborot maslaxat xizmati idoralarining keng tarmogini tashkil etishdir. Agarda Uzbekiston Urta Osiyo mintakasida axborot moliyaviy markaz sifatida uz urnini mustaxkamlay olsa, unda mamlakat salmokli foydani kulga kiritadi. SHuning uchun mamlakatda axborot texnologiyalarini rivojlantirishga xar tomonlama kumaklashish va axborot biznes soxasida faoliyat kursatuvchi kompaniyalarni transmilliylashtirishni kullab kuvvatlash zarur. Ushbu tizim reklama-kurgazma ishlarini tashkil kiluvchi, axborot maslaxat xizmatlarini kursatuvchi, marketing ma’lumotlarini yiguvchi, taxlil kiluvchi turli tarmoklarga bulingan bulishi kerak. TIA muammolari buyicha keng ilmiy izlanishlarni tashkillashtirish va amalga oshirish xam TIF samaradorligini kutarishga yordam beradi;
Nixoyat, turtinchidan TIFni rivojlanishiga milliy operatorlarning manfaatlarni turli xildagi xavflardan ximoya kiluvchi savdo va investitsiyalarni davlat tomonidan sugurta kilishning diversifikatsion tizimi bevosita turtki bulishi mumkin. U uzida savdoni umumiy sugurtalash, valyuta xavflarini sugurtalash, import uchun avans tulovlari, xorijiy investitsiyalar va xokazolarni sugurtalashni mujassamlashtirishi mumkin.
Tanlangan ishlab chikarish soxalarida iktisodni modernizatsiyalashtirish va eksportga yunaltirish konsepsiyalariga kura, davlat yangi texnologiyalarni kullash yoki yangi bozorlarni egallashda katta moliyaviy xarajatlar talab etadigan yangi sanoat maxsulotlarini ishlab chikish va bu soxada izlanishlar utkazishni kullab kuvvatlashi zarur.