O‘zbekiston zamini /2019 Tahrir hayʼati

Laboratoriya sharoitida o‘stirilgan eyxorniya
rangi o‘ziga xos shaklli barglardan iborat tubbarg 
hosil qiladi. Barg bandining asosida havo 
bo‘shlig‘i (aerenximadan tashkil topgan) mavjud 
bo‘lganligi tufayli ular suvda tutib turiladi. Suv 
giatsinti deb atalishi ham bejiz emas, gulidan 
kuchli yoqimli hid taralib turadi. Eyxorniya yon 
novdalarining uchida yosh o‘simtalarni hosil 
qilish orqali juda tez ko‘payadi. Eyxorniyani 
o‘stirish uchun zarur ozuqa muhitlari pistiyanikiga 
o‘xshashdir. Eyxorniyaning yosh o‘simliklarida 
tuguncha bo‘lmaydi, ular jadal vegetativ 
yo‘l bilan ko‘payadi. Vegetativ ko‘payishi 
to‘xtagan o‘simliklarda ko‘sak shakllanadi. 
Eyxorniyaning urug‘lari tuxumsimon, qo‘ng‘ir 
rangli mayda bo‘ladi. 1000 ta urug‘ining massasi 
2,1-2,2 grammni tashkil qiladi. Eyxorniyaga
popuksimon ikki tartibli ildiz tizimi xosdir. Birinchi 
tartibli (10-20 dona) ildizlar qisqargan poyaning 
bo‘g‘imiga barg bandi birikkan joydan chiqadi. 
Juda ko‘p miqdordagi ikkinchi tartibli ildizlar 
(3 sm gacha uzunlikdagi) suvda gorizontal 
joylashadi.
Karolina azollasi - vatani – Shimoliy 
Amerika bo‘lib, u tropik va subropik mintaqalarda 
keng tarqalgan. Azolla suv yuzasida suzuvchi 
chiroyli yashil orolchalar hosil qiluvchi 
qirqquloqdir (3-rasm). Azollaning 25 qazilma 
turlari ma’lum. Hozirgi davrda 
Azollaceae
Land of Uzbekistan
Земля Узбекистана
4/2021

---

O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
86
3-rasm. 
Laboratoriya sharoitida o‘stirilgan azolla
oilasining 6 tagina turi bo‘lib, ular 2 kenja 
turkumga - 
Euazolla
va 
Rhizosperma
kiradi. Ular 
o‘zaro reproduktiv organlarining morfologiyasi 
bilan farqlanadilar.
Euazolla
kenja turkumiga megasporasi 
3 ta massul o‘simtasi – gloxodiya bo‘lgan azolla 
turlari kiradi. Bu kenja turkumga paporotniksimon 
azolla (
A. fliculoides
L), karolina azollasi 
(
A. caroliniana
Willd.), meksika azollasi 
(
A. mexicana
Presl.) va mayda bargli azolla 
(
A. micriphilla
Kaulfuss) kiradi.
Rhizosperma
kenja turkumiga suzuvchi 
apparati 9 massul – gloxodiyasi bo‘lmagan azolla 
turlari kiradi. Bu kenja turkumga patsimon azolla
(
A. pinnata
Brown) va Nil azollasi (
A. nilotica
De 
Caisne) kiradi. 
A. nilotica
De Caisne faqat 
Markaziy Afrikada uchraydi, qolgan turlar esa 
turli kontinentlarda keng tarqalgan.
Janubi-Sharqiy Osiyo va Afrikadan 
tashqari azollaning turlari AQSH, Kanada, 
Meksika, Angliya, Yangi Zelandiya, Irlandiya, 
Chexiya, Slovakiya, Germaniya, Yaponiya 
va MDH mamlakatlarida uchraydi. MDH 
mamlakatlarida 
A. filliculoides
, 
A. caroliniana
ko‘p tarqalgan. Dnestr, Dnepr va Janubiy Bug 
daryolarining quyi oqimlarida topilgan [7] 
(Dubina, Shelyag-Sosonko, 1981).
Tadqiqot davrida turli sharoitlarda 
o‘sayotgan yuksak suv o‘simliklari (azolla, pistiya 
va eyxorniya) ning o‘sishi va rivojlanishi jadalligi 
o‘rganildi. Yuksak suv o‘simliklarning o‘sishi 
va rivojlanishi hamda hosildorligini aniqlashda 
[8] V.M.Katanskaya (1981), K.A.Kokin (1982), 
A.G.Lapirov (2003) va V.G.Papchenkov (2003) 
tavsiyalaridan foydalanildi.
O‘rganilgan yuksak suv o‘simliklari 
biomassalarining 
biokimyoviy 
tarkibini 
aniqlashda O‘zbekiston chorvachilik ilmiy-
tadqiqot institutining xodimlari bilan birgalikda 
umumqabul 
qilingan 
metodlar 
asosida 
amalga oshirildi. Yuksak suv o‘simliklari 
biomassalarining kimyoviy-toksikologik va 
bakteriologik tahlili “Uzdonmahsulotlari” IchM 
xodimlari bilan hamkorlikda bajarildi.
Tadqiqotlar davomida oqova suvlarning 
fizik xossalari va kimyoviy tarkibini aniqlash 
maqsadida kalendar rejaga muvofiq ularning 
namunalari olindi [9]. Oqova suvlarning 
harorati, rangi va hidi, tiniqligi N.S.Stroganov, 
N.S.Buzinova (1980) tavsiyalari asosida 
aniqlandi. Oqova suvlarning rN ko‘rsatkichi, 
erigan kislorod miqdori, kislorodning biologik 
sarflanishi 
(KBS5), 
oksidlanuvchanligi, 
kislorodning kimyoviy sarflanishi (KKS), 
ammiak, nitritlar, nitratlar, fosfatlar, xloridlar, 
sulfatlar, vodorod sulfit va og‘ir metallar 
ionlarining miqdorlari Yu.Yu. Lure (1973, 1984) 
metodlari bo‘yicha aniqlandi [10].