O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi muhammadolim muhammadsiddiqov

Yaqin Sharqda mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda Turkiyaning 
o’rni.
 
Bugungi kunda Yaqin Sharq jahonnnig nizolarga boy hududlaridan 
hisoblanadi. 
Bugungi 
kunda 
Turkiyaning 
mintaqaviy 
siyosatida 
manfaatlariga zid bo’lgan, mintaqaviy xavfsizligiga tahdid soladigan 
asosiy muammolar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: ISHID va unga 
qarshi kurash masalasi, Suriyagi fuqarolar inqirozini hal etish, mintaqadagi 
suv va gumanitar muammolar, diniy nizolar, Isroil-Falastin nizosi 
boshqalarni keltirish mumkin.
Turkiyaning “Katta Yaqin Sharq”da tinchlik va barqarorlikka nisbatan 
yondoshuviga ham baho berish kerak. Yaqin Sharqdagi ahvol PSRning 
hokimiyatda bo`lgan davrda butunlay tahlikali bo`lib qolmoqda. Holat 
ayniqsa 2011-2012 yillarda “arab bahori” tufayli og`irlashdi. Turkiyaning 
“arab bahori” hodisalarida maqsadlarini quyidagicha tushunish mumkin
1
: 
-
Mojaroli hududda elitaning almashishi, hokimyat tepasiga islom 
tipidagi Turkiya nazorati ostidagi hamda xatto yangi elitaning chuqur 
islomlashuvi darajasigacha jarayonlarni boshqarish bo`yicha G`arbdan 
vakolatlar olish imkoniyatiga ega bo`lgan yangi subyektlarning kelishi; 
-
Amerikaning eskirgan rejimlarni ularning boshqarilish darajasini 
saqlagan hamda oshirgan holda almashtirilishi bo`yicha loyihalari orqali 
“Katta Yaqin Sharq” xaritasining hududiy yaxlitligini saqlash va uni qayta 
shakllantirish, va ayni shu orqali ushbu kontekstda AQShning mustaqil 
o`ng qo`li rolini bajarish; 
-
O`zining shunchaki mintaqaviy davalat sifatida emas, balki 
mintaqadan ustun turuvchi global xarakterdagi muammolarni hal etish 
imkoniyatiga ega bo`lgan kuchli davlat sifatidagi rolini oshirish; 
1
Turkey and the Middle East: Ambitions and constraints /Crisis Group // Europe Report. –N°203. –7 April 2010. –
P.23-25. 

---

123 
-
AQShga real sodiqlikni va nisbiy suverenitet hamda hokimiyatdagi 
elitaning saqlab qolinishi yo`lida uning siosati doirasida harakat qilishga 
tayyorlikni namoyon etish; 
-
Mavjud kuch shakllarining barcha turlarini, xususan ular ichida eng 
muhimi bo`lmish AQShda istiqomat qiluvchi F. Gyulen boshliq “Nur” 
nomli islom tariqatini aks ettiruvchi diniy – ma’naviy (mafkuraviy) kuchni 
qo`llay olish imkoniyatini oshirish; 
-
Falastin davlatini tan olish jarayonida yetakchilik pozitsiyasini 
egallash uchun baza tayyorlash, shu bilan birga xalqaro munosabatlarning 
maydalashuvi sharoitlarida boshqariladigan bosh-boshdoqlik – anarxiyani 
kengaytirish; 
-
Hududiy yaxlitlikni mustahkamlash hamda “bahor”ning o`z 
hududiga qadar kengayishining oldini olish;
-
O`z fuqarolari manfaatlarini himoya qilish; 
-
Mojaroli hududlardan davlat mulkini olib chiqib ketish. AQSh “arab 
bahori” davrida Turkiyaga amalda Suriya rejimini tiyib turish va Isroilga 
bosim o`tkazish bo`yicha vakolat berdi. “Arab bahori” kontekstida Turkiya 
faoliyati manbalari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 
-
Turkiyaning Sharq va G`arbi, Shimol va Janubni va bir qator mikro- 
hamda makro mintaqalarni birlashtirib turuvchi hududi; 
-
Ta’lim darajasi tez o`sib borayotgan yosh va umidli aholisi, bu o`z 
navbatida mamlakatning xalqaro sahnada raqobatbardoshligini oshishiga 
olib keladi; 
-
Yaxshi qurollangan, qattiq tashkil etilgan, son jihatdan NATOning 
ikkinchi eng yirik armiyasi; 
-
AQSh bilan ittifoqchilik aloqalari; 
-
YIga cho`zilib ketgan integratsiya jarayoni 
-
O`z hududida energiya rishtalarining mavjudligi; 
-
Kuchli analitik kadrlar, umuman olganda oqilona tashkil etilgan 
kadrlar siyosati; 
-
Ayni vaqtda G`arb uchun ham, Sharq uchun ham jozibador bo`lgan 
o`z ichki va tashqi siyosatining mavjudligi; 
-
Samarali iqtisodiy model. 
O`ziga ishonchning o`sishi bilan “Adolat va taraqqiyot” partiyasi 
boshqaruvidagi Turkiya o`zini bir qancha mintaqaviy mojarolarda 
ko`makchi, o`rtakash va raqib tomonlarni yarashtiruvchi sifatida namoyon 
etmoqda. Ushbu rol G`arb poytaxtlarida, Turkiya ichidagi omma fikrida va 
mintaqaviy OAVda keng tan olindi hamda muhokama etildi. Yaqin Sharq 

---

124 
mintaqasini barqarorlashtirish bilan birga ushbu faollikdan asosiy sabab 
mintaqaviy farovonlik va shu orqali Turkiya savdosini o`stirishdir.
“Adolat va taraqqiyot” partiyasi ushbu faollikni Iroqq qarshi AQSh 
boshliq uyushtirilgan intervensiyadan so`ng ushbu mamlakat Sunniy 
musulmonlarining 
uchrashuvlarini 
uyushtirish 
hamda 
mintaqada 
AQShning yangi o`rtakashlik tartibiga boshqa mamlakatlarni ham 
birlashtirishga intilish orqali boshladi. “Adolat va taraqqiyot” partiyasi 
yetakchilari shu bilan birga AQSh va Eron, Suriya va Iroq, Isroil va 
Falastin, HAMAS va Fath hamda Pokiston va Afg`onistondagi turli 
taraflar o`rtasidagi bosimni kamaytirishga ham intildi. Har bir holatda, 
Turkiyaning roli yanada sezilarli bo`lib bordi. Masalan Afg`oniston va 
Pokiston o`rtasidagi uch tomonlama uchrashuvlar Istanbulda to`rt raund 
darajasida tashkil etildi, avval ishonchni yaratish uchun yetakchilar 
o`rtasida uchrashuv, keyinroq iqtisodiyot vazirlari, keyinroq harbiy va 
xavfsizlik sohasidagi vazilar va nihoyat ushbu davlatlarning fundamental 
diniy maktablarini qanday qilib zamonaviy yo`lga qo`yish muammosini 
hal etish borasida uchrashuvlar bo`lib o`tdi.
Turkiya Yaqin Sharq mojarolarida barcha tomonlar bilan muzokara 
olib borishi mumkin bo`lgan yagona davlatdir. 2009 yilda Doha sammiti 
arafasida Livan tomoniga bosim o`tkaza olganini kuzatuvchilar yaxshi 
baholagan. 
Turkiya, 
xatto 
bu 
uchrashuv 
Suriya 
va 
Saudiya 
yetakchilarining xo`jako`rsinga amalga oshirgan tashrirfi bo`lishiga 
qaramay, Damashqni Ar-Riyod va Bayrut bilan yaqinlashtirishda o`z 
hissasi bor ekanligini iddao qiladi. Iroqda borbardimon seriyalaridan so`ng 
Suriya va Iroq o`rtasidagi tahlikali vaziyatni kamaytirish bo`yicha to`rt 
raundli uchrashuv hech bo`lmaganda ushbu davlatlarning pozitsiyasini 
aniqlash imkonini berdi.