«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Materiallarning  fizik  –  mexanik  xossalari. 
Po‟lat  konstruksiyalar  ko‟pincha  uglerodli 
po‟latdan  tayyorlanadi.  Past  ligerlangan  po‟latlar  katta  oraliqli  va  kuchli  yuklangan 
konstruksiyalarda iqtisodiy jihatdan tegishlicha asoslangan holda ishlatiladi. Po‟latning mexanik 
xossalari  kuchlanishlar 

  va  nisbiy  cho‟zilishlar 

  o‟rtasidagi  bog‟liqlik  diagrammasi  bilan 
tariflanadi  (18.1–rasm).  Namunani  buzadigan 

u
  kuchlanish  vaqtli  qarshilik  yoki  pishiqlikning 
chegarasi, 

y 
esa  oquvchanlik  chegarasi  deyiladi.  Po‟latning  plastikligi  yorilish 

da  nisbiy 
yorilish  bilan  tariflanadi.  Po‟lat  ligerlangan  va  uglerodli  bo‟ladi.  Uglerodli  po‟lat  tarkibidagi 
uglerod  miqdoriga  qarab  kamuglerodli  (uglerod  0,09...0,23%),  o‟rtachauglerodli  (uglerod 
0,24...0,5  %)  va  yuqoriuglerodli  (uglerod  0,51...1,2%)  po‟latlarga  bo‟linadi.  Qurilish 
konstruksiyalarida  asosan  payvandlanishi  yaxshi  va  o‟taplastik  kamuglerodli  po‟lat  ishlatiladi. 
Legirgan  po‟latlar  ham  uch  guruhga  bo‟linadi:  pastligerlangan  (jami  ligerlovchi  qo‟shimchalar 
2,5%  gacha),  o‟rtachaligerlangan  (2,6...10%)  va  yuqoriligerlangan  (10%  dan  katta).  Qurilish 
konstruksiyalarida kamligerlangan va bazida o‟rtachaligerlangan po‟lat ishlatiladi. 
Mexanik  xossalariga  qarab  barcha  qurilish  po‟latlari  cho‟zilish  bo‟yicha  kam  uglerodli 
Vst3  kp2–1,  kl,  Vst3  ps  6–1,  kam  legirlangan  09G2,  10G2S1,  S46/33,  S52/40  va  boshqa 
sinflarga  bo‟linadi.  Po‟latlar  kimyoviy  tarkibi  va  tayyorlash  usuliga  qarab  markalar  bo‟yicha 
ham bir–biridan farqlanadi. 
Kremniy  (S  harf  bilan  belgilanadi)  po‟latni  ko‟pchitadi  (raskislyaet),  shuning  uchun 
uning  miqdorini  oshishi  po‟latni  tinch  holatdan  qaynaydigan  holatgacha  olib  boradi.  U 
po‟latning mustahkamligini oshiradi, ammo payvandlanish xususiyatini, chirishga chidamliligini 
va zarbaga qayishqoqligini kamaytiradi. Kremniyning salbiy tasiri marganes bilan kompensasiya 
qilinadi. Marganes (G) po‟latning mustahkamligini oshiradi, plastikligini esa ozgina kamaytiradi. 
Mis  (D)  po‟latning  mustahkamligini  va  chirishga  chidamliligini  bir  qancha  oshirib,  uni 
eskirishiga  imkon  tug‟diradi.  Alyuminiy  (YU)  po‟latni  yaxshi  ko‟pchitadi,  fosforni  zararli 
tasirini neytrallashtiradi, zarbaga qayishqoqligini oshiradi. Po‟lat tarkibiga legirlovchi nikel (N), 
xrom  (X),  vanadiy  (F),  volfram  (V)  qo‟shimchalarni  qo‟shish  uni  mexanik  xossalarini 
yaxshilaydi.  Ammo  bu  qo‟shimchalar  tanqisligi  va  bahosi  yuqoriligi  ularni  muhandislik 
inshootlariga  ishlatiladigan  po‟latga  qo‟llash  imkonini  kamaytiradi.  Po‟latning  markasini 
tanlashda konstruksiyadan foydalanish shartlarini hisobga olish kerak. Masalan, uglerod qancha 
ko‟p  qo‟shilgan  bo‟lsa,  po‟latning  plastikligi  va  payvandlanish  xususiyati  shuncha 
yomonlashadi.  Kremniy  ortiq  qo‟shilgan  po‟latda  payvandlash  yomonlashadi  va  chirishga 

---

251 
 
chidamliligi  pasayadi.  Fosfor  qo‟shilgan  po‟lat  past  haroratda  mo‟rt,  po‟latning  yuqori 
haroratlarda mo‟rt bo‟lib qolishiga esa oltingugurt sabab bo‟ladi. 
 
 
18.1–rasm. Kam uglerodli po‟latni cho‟zilishdagi ish diagrammasi 
Po‟lat ko‟pchish darajasiga qarab tinch, yarim tinch va qaynoq po‟latlarga bo‟linadi.
4
 
Metall konstruksiyalaryemirilishning chegara holatiga  I va  II hisoblash  guruhi  bo‟yicha 
hisoblanadi.  Prokat  qilingan  po‟latning  cho‟zilish,  siqilish  va  egilishga  belgilangan  me‟yoriy 
qarshilik  R
n
  ga  oquvchanlik  chegarasi  yoki  yuqori  darajali  pishiq  po‟latlar  uchun  pishiqlik 
chegarasining nazorat qilinadigan eng kichik (95%gacha ta‟minlanganlik) qiymati qabul qilinadi. 
Metall  konstruksiyalarni  chegara  holatlarning  II  guruh  bo‟yicha  hisoblashda,  odatda 
shartlarni, ya‟ni egilishlarni tekshirish bilan cheklaniladi. 
Qurilish  konstruksiyalari  uchun  deformasiyalanadigan  alyuminiyli  qotishmalardan 
prokatka  qilingan,  presslangan  va  shtampovkalangan  profillar  ishlatiladi;  bunga  quyida 
keltirilgan  markalardagi  alyuminiyli  qotishmalar  AMs  M,  AMg  2M,  AD31T,  1925T  va 
boshqalar ishlatiladi. 
 
Alyuminiyli  qotishmalarning  zichligi  o‟rtacha  2700  kg/m
3
,  elastiklik  moduli  esa 
7,1x10
4
  MPa  dan  iborat.  Ularning  «

–

»  diagrammasida  oquvchanlik  yuzasi  bo‟lmaydi. 
                                                 
4
 
William T. Segui. “Steel design” Fifth edition, The University of Memphis 2013 (5-10 betlar).
 
 

---

252 
 
Alyuminiy  qotishma  uchun  cho‟zilish  diagrammasi  18.1–rasmda  ko‟rsatilgan.  Alyuminiy 
qotishmalarning me‟yoriy qarshiligi 0,75

v
 yoki shartli oquvchanlik chegarasi 

0,2
 miqdorlardan 
eng kichigi bo‟yicha qabul qilinadi. 
Zavoddan  oddiy  mustahkamli  (kamuglerodli)  po‟latning  uch  guruhi  chiqariladi:  A 
guruhida  mexanik  xossalari  bo‟yicha  kafolatlangan;  B  guruhida  kimyoviy  tarkibi  bo‟yicha 
kafolatlangan;  V  guruhida  mexanik  xossalari  va  kimyoviy  tarkibi  bo‟yicha  kafolatlangan. 
Muhandislik  inshootlarida  qoida  bo‟yicha  V  guruhli  po‟lat  va  faqat  hisoblanmaydigan 
elementlarda bazida B guruhli po‟lat qo‟llaniladi. 
Po‟latning markalari va xossalari. 
Metallardan  tayyorlangan  konstruksiyalarni  hisoblash  va  loyihalash  uchun  ularning 
mexanik xossalarini bilish zarur. Metallarning hususiyatlarini miqdoran baholash uchun maxsus 
tajriba va sinovlar o‟tkaziladi. 
Po‟latning  mexanik  xususiyatlarini  aniqlashda  cho‟zilishga  sinash  eng  ko‟p  tarqalgan 
usul  hisoblanadi.  Buning  sababi:  birinchidan,  boshqa  turdagi  deformasiyalar  uchun  ham  shu 
tajribada  olingan  xulosalardan  foydalanish  mumkin,  ikkinchidan  cho‟zilishga  sinash  tajribasi 
oson o‟tkaziladi va ishonchli natija beradi. 
Po‟latni  cho‟zilishga  sinash  uchun  qabul  qilingan  namuna  odatda,  doiraviy  kesimli  bo‟ladi  va 
uning hisobiy uzunligi 

=10d qilib tayyorlanadi. Po‟lat namunalari mahsus mashinalarda (uzish 
mashinalarida) sinovdan o‟tkaziladi. 
 
 
19.1-rasm. Po‟latni cho‟zilishga sinash namunasi 
 
 
Sinash natijasidan namuna kesimidagi kuchlanish va cho‟zilish deformasiyasi orasidagi 
bog‟lanishni ifodalovchi grafik quriladi. 
 
Har  xil  navli  po‟latlarning  cho‟zilishdagi  diagrammasi  deyarli  barcha  maxsus 
adabiyotlarda  ko‟rsatiladi  va  sharxlanadi.  Qurilish  po‟lati  (St3)ning  cho‟zilishdagi 

---

253 
 
diagrammasini tahlil qilamiz va undagi o‟ziga xos jarayonlarni ko‟rib chiqamiz. 
Diagrammadan ko‟rinib turibdiki, kuchlanish ma‟lum miqdorga yetguncha kuchlanish va 
nisbiy  cho‟zilish  orasidagi  munosabat  to‟g‟ri  proporsionallik  qonuni  bo‟yicha  o‟zgaradi  va  bu 
diagrammada  A  nuqtada  nihoyasiga  yetadi.  Shu  nuqta  po‟lat  uchun