«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Temirbetonli  to’sin  yemirilishining  sxemalari  va  hisoblash  hollari. 
Tajribalardan 
ma‟lumki,  agar 



R
  bo‟lsa  yemirilish 
birinchi  sxema
  bo‟yicha,  agar 

>

R
  bo‟lsa  yemirilish 
ikkinchi sxema
 bo‟yicha sodir bo‟ladi. 
Shunday  qilib,  odddiy  va  oldindan  zo‟riqtirilgan  konstruksiyalarni  yagona  uslub  bilan 
hisoblash mumkin. Bunda kuchlanganlik holatining III bosqichi asos qilib olinadi. 
Oldindan zo‟riqtirilgan konstruksiyalarda elastiklik ishi uzayadi (I bosqich). Agar oddiy 
elementlarda yoriqlar sindiruvchi momentning 10... 15% da sodir bo‟lsa, oldindan zo‟riqtirilgan 
konstruksiyalarda esa ular sindiruvchi momentning 70...80% da sodir bo‟ladi.
 
Temirbeton  elementlar  uchun  kesim  tanlashda  shuni  nazarda  tutish  lozimki,  teng  kuchli 
mustahkamlikka  erishish  uchun,  kesim  o‟lchamlari  bilan  armaturalash  foizini  o‟zaro 
moslashtirish  kerak.  Masalan,  element  kesimining  balandligi  ortishi  bilan  armatura  kesim 
yuzasining kichrayishi kuzatiladi. Konstruksiyalarni hisoblashda ularning eng tejamkor va arzon 

---

216 
 
nushalarini  tanlashga  intilmoq  zarur.  Tajribalarning  ko‟rsatishicha,  to‟sinlarda 

  =  0,2...0,3  va 
plitalarda 

=0,1...0,25 olinsa, mablag‟ tejaladi. 
Sanoat,  fuqaro  va  qishloq  xo„jaligi  binolarida  ishlatiladigan  beton  va  temirbeton 
qurilmalariga  agressiv  muhit  ta‟sir  etishi  mumkin.  Qurilmaning  uzoq  muddatga  chidamliligini 
beton  va armaturaning agressiv  muhit  ta‟siriga bardoshliligi  bilan aniqlanadi.  Ularning betonga 
agressiv  ta‟siri  maxsus  qurilish  qurilmalarini  emirilishdan  saqlovchi  (SNiP  2.03.11-85) 
me‟yorlar asosida aniqlanadi. Temirbetonga ta‟sir qiluvchi hamma agressiv muhitni uch guruhga 
bo„lish mumkin: suyuq, gazsimon va qattiq. 
Birinchi  guruhga  hamma  uchta  jarayon,  betonga  yumshoq  suv  ta‟sirida  rivojlanuvchi, 
sement toshini tashkil etuvchi qismlar oqar suv ta‟sirida erib va oqib ketishi (ayniqsa betondan 
filtrlanib o„tishi natijasida) birlashadi. 
Ikkinchi  guruhga  esa,  tarkibida  kimyoviy  elementlar  bo„lgan  suvning  sement  toshi 
tarkibidagi  elementlar  bilan  reaksiyaga  kirishishi  beton  emirilishining  rivojlanish  jarayoniga 
kiradi.  Reaksiyaga  kirishgan  mahsulotlar  suvda  oson  erib  oqib  ketadi  yoki  amorf  massasi 
ko„rinishida,  bog„lovchi  xususiyatga  ega  bo„lmagan  yoki  reaksiya  joyida  qoladi.  Bu  guruh 
nordon va magneziyali tuzlar ta‟sirida hosil bo„luvchi jarayonlarni o„z ichiga oladi. 
Yemirilishning ikkinchi turida beton uchun himoyalanish tadbirlariga maxsus bog„lovchi 
va bo„yash ko„rinishida yuzani ishonchli himoyalash, qoplash va shu kabilar kiradi. 
Yemirilishning  uchinchi  turida  emirilish  uchun  kurashishning  asosiy  omillaridan 
sementni tanlash, qurilmani ishlash sharoiti hisobga olingan holda va muhitning agressiv holati, 
beton  zichligini  oshirish  uchun  turli  uslublar  havoni  chiqarib  yuboruvchi,  plastifitsirlovchi 
qo„shimchalar  qo„shish,  shuningdek  past  W/S  qo„llashlardan  iboratdir.Temirbeton  qurilmaning 
buzilishi armaturaning emirilishi sababli bo„lishi ham mumkin. Betonning armaturaga nisbatan 
himoya  ta‟siri  sement  toshining  po„latni  passirlash  qobiliyati  bo„yicha  aniqlanadi.  Ma‟lumki, 
ko„pincha armaturaning emirilishi havo va suv tarkibidagi kislorod ta‟sirida bo„ladi. Emirilishni 
asosiy  mahsuloti  bo„lib  zang  hisoblanadi  va  u  kimyoviy  yoki  elektrokimyoviy  reaksiyalarda 
ishtirok etuvchi kislorod ta‟sirida ham kelib chiqishi mumkin. 
Yemirilish  mahsulotlari  armaturada  yig„iladi,  betonni  bosadi,  natijada  darzlar  paydo 
bo„ladi. SHundan so„ng betonning himoya qatlami ko„chadi. Emirilish doimo metall mahsuloti 
yuzasidan  boshlanadi  va  sekin-asta  ichkariga  tarqaladi.  Bunda  metallar  tashqi  ko„rinishini 
o„zgartiradi: yaltirashi yo„qoladi, silliq yuzasi g„adir-budir bo„lib boradi va qo„ng„ir rangli temir 
oksididan  tashkil  topgan  zang  bilan  qoplanadi.  SHundan  so„ng  zang  chuqurroq  kirib  boradi  va 
metall buziladi. 
Temirbetonda armatura qotgan sement xamiridan yupqa elastik plenka bilan qoplanadi, u 
havo  va  suv  kirishidan  himoyalaydi.  Qurilmaning  turiga  qarab  betonning  himoya  qatlam 

---

217 
 
qalinligi  odatda 10 dan  20mm gacha va undan ham  ortiqroq bo„lishi mumkin. Agarda himoya 
qatlamda darzlar paydo bo„lsa, u holda emirilishning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. 
Havoda suv parlari bo„ladi, agarda havo namligi yuqori bo„lsa, unda bu parlar sekin-asta ochiq 
qolgan armatura yuzasida kondensirlanadi va emirilishga olib keladi. 
Azot  oksidi,  oltingugurtli  gazlari  va  shunga  o„xshash  ifloslangan  havoli  yirik  sanoat 
tumanlarida  inshootlarda  betondagi  armaturalar  ayniqsa  ko„proq  emiriladi.  Bu  gazlar  havodagi 
suv  tomchilarida  erib,  metall  yuzasiga  tushadi  va  emirilish  jarayonini  juda  tezlashtirib  beradi. 
Oltingugurtli  gaz  armatura  uchun  o„ta  zararlidir.  U  havoga  tarkibida  oltingugurt  bo„lgan 
toshko„mirni  yoqqanda  tutun  bilan  birga  chiqadi.  Oltingugurt  gazi  suvda  erib  oltingugurt 
kislotasini  hosil  qiladi.  Bunday  muhit  temirbeton  qurilmalaridagi  armaturalar  va  metall 
mahsulotlari  uchun  zararlidir.  Bunday  shiddatli  emirilishdan  armaturani  ishonchli  himoyalash 
uchun  maxsus  emirilishga  qarshi  qoplamalar,  emirilishni  oldini  loish  uchun  esa  qurilmani  darz 
ketmasligini  ta‟minlash  zarur.  Betonning  himoya  qatlamini,  zichlantiruvchi  qo„shimchalar 
qo„shib, kuzatgan holda, zararli moddalar singib borishidan saqlash maqsadida beton zichligini 
oshirishga erishiladi. 
Temirbeton qurilmalari uchun eng ko„p tarqalishga erishilgani egiluvchi armaturali og„ir 
temirbetondir.  Bunday  temirbetonning  zichligi  ρ=25kN/m
3
  teng  deb  qabul  qilindi.  (o„zaklash 
foizi μ≤3% bo„lganda). O„zaklash foizi  yuqori bo„lganda temirbeton zichligi beton va armatura 
zichligi  yig„indisiga  teng  deb  olinadi.  Turli  betonlardan  ishlangan  engil  temirbeton  ham  keng 
tarqalishga  erishmoqda.  Professor  P.L.Nervi  tomonidan  taklif  etilgan  (Milan  politexnika 
laboratoriyasi)  maxsus  alohida  ko„rinishdagi  temirbeton  o„zaklitsement  (armotsement  ) 
hisoblanadi. O„zakli sement – bu o„zaklangan oralig„i yaqin qilib joylashtirilgan sinfi V25...V50 
bo„lgan mayda to„ldirgichli kichik (yacheykali) katakli po„lat material to„rli betondir. To„ldirgich 
donalarining kattaligi 5mm dan yuqori emas. 1sm qalinlikdagi o„zaklangan sementga ko„pi bilan 
4ta  to„r  kataklari  10mm  dan  yuqori  bo„lmagan  0,5  dan  1mm  gacha  qalinlikdagi  sim 
joylashtiriladi, 
M 
  A
s
 
/
 
 
 
0,004...0,025
 
bu  erda,
 
A
s
 
–
 
to„rlarning  kesim  yuzasi  uzunlik 
birligida  (sm
2
/sm),  δ  –  o„zaklangan  sement  elementining  to„g„ri  burchakli  uchastkasi  qalinligi. 
Armotsementning  bunday  bo„laklab  o„zaklanishi  bir  butun  xususiyatli,  yuqori  cho„ziluvchan, 
darzlarning  kam  ochilishi,  og„ir  yuk  ko„tarish  qobiliyatli,  suv  o„tkazmaslik,  zarba  yukka 
qarshiligi yuqori bo„lgan materialni olishga imkon beradi. Bu xususiyatlar ularni yupqa-devorli 
fazoviy qurilmalarda, katta hajmli inshootlar qurilishida va suv inshootlarida qo„llashga imkon 
beradi.  Biroq  o„zaklangan  sementda  temirbetonga  nisbatan  emirilishga  bardoshlik  va 
olovbardoshlik pastroq. 
Fiborbeton  temirbeton  turlaridan  hisoblanadi,  u  ham  o„zaklangan  sement  kabi  yupqa 
po„lat  simli  kalta  qirqim  ko„rinishida  beton  hajmining  1,5  dan  to  3%  gacha  shisha  va  sintetik 

---

218 
 
iplardan  iborat  bo„ladi.  Tolalarni  (po„latli  va  shishali)  yuqori  va  past  modulligi  (sun‟iy) 
ishlatiladi. YUqori modulli tolalardan o„zaklash beton mustahkamligini oshiradi. Past modulligi 
–  uning  zarbaga  qayishqoqligini.  Tolalarning  qayishqoqlik  moduli  betonga  nisbatan  yuqori 
bo„lishi  kerak,  tola  va  beton  bir-biriga  o„zaro  kimyoviy  jihatdan  mos  bo„lib  va  o„zaro  yaxshi 
yopishadigan  bo„lishi  kerak.  Fibrobetondan  tayyoragohlar  va  avtoyo„llar  uchun  plitalar,  ustun 
qobig„i,  tutun  trubalari,  bosimbardosh  truboprovodlar,  muvozanatsiz  mashinalar  tagidagi 
fundamentlar, portlashga bardoshli qurilmalar va shu kabilar tayyorlanadi. 
Temrbeton  qurilmalar  agressiv  muhitda  yoki  yuqori  gidrostatik  bosimda,  shuningdek 
elektr o„tkazmaslik sharoitida va radio tiniqligi uchun ishlashga mo„ljallangan armotsementdan 
tayyorlanadi, po„lat yoki metall bo„lmagan armatura bilan o„zaklanadi. Temirbetonda bog„lovchi 
sifatida  fenoloformaldegidlar  va  boshqa  qatronlar  ishlatiladi.  Armopolimerbetonning 
mustahkamlik xususiyatlari og„ir temirbetonga solishtirganda ancha yuqori. 
yuqori 
cho„ziluvchanlikka  va  emirilishga  bardoshli  yuqori  siljuvchanlikka  ega. 
Armopolimerbeton qimmatbaho bo„lgani uchun qurilish qurilmalarida keng qo„llanila olmadi.