O‘zbekiston tarixi

13-ma’ruza
 
O‘ZBEKISTONDA DAVLAT MUSTAQILLIGINING QO‘LGA 
KIRITILISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI 
1. 90-yillar boshidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat 
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, tarixiy qisqa vaqt ichida 
katta bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Tarixiy nuqtai nazardan qisqa 
vaqt ichida ulkan zafarlar qo‘lga kiritildi. Erishilgan muvaffaqiyatlarning 
asosida nimalar yotishini tahlil qilish, xulosalar chiqarish kelajakdagi 
taraqqiyot uchun zamin bo‘ladi. Bunday farahli kunlarda o‘tmishga yana bir 
bor nazar tashlash, ya’ni mustaqillikning qo‘lga kiritilishi arafasida 
respublikada hukm surgan ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ko‘z oldimizga keltirib, 
eslashimiz zarur. 
Mustaqillikka intilish xalqimiz hayotida u yoki bu ko‘rinishda sobiq Sovet 
imperiyasi hukmronlik qilgan davrda ham namoyon bo‘lib turdi. U faqat 
1991 yilga kelibgina ro‘yobga chiqdi. Buning bir qancha sabablari bor. Eng 
asosiysi, kishilik jamiyatining uzoq tarixidan ma’lumki, har qanday imperiya 
o‘zi yaratilgan kundan boshlab o‘limga mahkumdir. Chunki uning maqsadi 
mustamlaka mamlakat xalqlarini ezish, uning moddiy boyliklarini talash 
bo‘ladi. Shunday maqsadni ko‘zlagani uchun ham u bo‘ysundirilgan 
xalqlarning tobora ko‘proq qarshiligiga uchraydi, ularni boshqarish borgan 
sari qiyinlashib boradi, pirovard natijada imperiyaning o‘zi inqirozga yuz 
tutadi. 
Sobiq SSSR hukmronligini yodga olsak, 80-yillarning ikkinchi yarmi va 
90-yillarning boshlarida mamlakatda umumiy inqirozning ko‘rinishlari 
yaqqol namoyon bo‘la bordi. Shuningdek, O‘zbekistonda ham ishlab 
chiqarish asta-sekin so‘na bordi. Masalan, 1987 yilda O‘zbekistonda milliy 
daromad kishi boshiga 1985 yildagiga nisbatan 94,5 % ni tashkil qildi. 
Ijtimoiy mehnat unumdorligi 1986–1990 yillarda biron marta ham 1985 
yildagi darajaga yetib bormadi. Bu davrlarda sanoat va qishloq xo‘jaligining 
bir qancha sohalarining nafaqat kishi boshiga, balki mutlaq miqdori ham 
kamayib ketdi. Po‘lat, traktor, paxta terish mashinalari, ekskavator, ko‘prikli 
kran, qog‘oz, paxta tolasi, shohi gazlama, go‘sht ishlab chiqarish miqdori 
ancha kamaydi. Qishloq xo‘jaligida ham paxta va sabzavot turlarining 
hosildorligi pasaydi. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, o‘rtacha ish haqi 
to‘lash va boshqa ijtimoiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha O‘zbekiston Rossiyadan 
deyarli ikki barobar orqada qola boshladi
. 
Ijtimoiy-madaniy sohalarga e’tibor tobora kamayib bordi. Achinarlisi 
shundaki, maorif, fan, sog‘liqni saqlash oqsay boshladi. Agar 1985 yilda 
maorif va fanga, umumiy ijtimoiy-madaniy tadbirlarga yo‘naltirilgan 
mablag‘ning 46,3 % sarflangan bo‘lsa, 1991 yilga kelib bu ko‘rsatkich 
1
Qarang: 
Ўзбекистон
Республикаси
: 
қисчқача
маълумотнома
. – 
Т
., 1993. – 13, 
14, 27, 28, 29, 33, 42-
б
. 
182

---

25,2 % gacha kamayib ketdi. Sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiya sohasida 
ham bu ko‘rsatkich 18,0 % dan 12,7 %ga pasaydi
1
.
Mustaqillikni qo‘lga kiritish arafasidagi eng katta fojialardan biri – bu 
millatlararo munosabatlar hamda respublikalar bilan markaz o‘rtasidagi 
munosabatlarning keskinlashuvi bo‘ldi. Uning bir qancha obyektiv va 
subyektiv sabablari mavjud edi. Ularga, jumladan quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
−
ijtimoiy muammolarning yechimini topishda milliy respublikalarning 
xususiyatlarini (ko‘p bolalilik, og‘ir ekologik vaziyat, turli kasalliklarning 
ortib borishi, urf-odatlar, qadriyatlar) hisobga olmaydigan eskicha usullarni 
qo‘llashning davom ettirilishi; 
−
ittifoq ijro etuvchi hokimiyatini shakllantirishda aksariyat rahbar 
lavozimlarni rusiyzabon shaxslar egallashining davom etayotganligi 
oqibatida joylarda ruslarga nisbatan salbiy munosabatning kuchayganligi va 
jamiyatdagi ko‘p nuqsonlar rusiyzabonlarning faoliyati bilan bog‘liq degan 
asoslanmagan fikrning tug‘ilganligi; 
−
teng huquqli ittifoqni shakllantiradigan yangi shartnomani ishlab 
chiqishda markaziy hokimiyatning sustkashlik qilishi, markazning ko‘proq 
o‘z mavqeini mustahkamlashga e’tibor berib kelganligi, joylarga haqiqiy 
mustaqillik berishdan qo‘rqish; 
−
ilgari qatag‘on qilingan xalqlar: qrim tatarlari, koreyslar, mesxeti 
turklari, nemislar va boshqalarning rasmiy ravishda o‘z huquqlari va 
davlatchiligini tiklashi borasida deyarli hech qanday xayrli ish 
qilinmaganligi; 
−
rasmiy hokimiyatning Ittifoqqa kirgan O‘rta Osiyo respublikalari 
o‘zlarini boqa olmasdan qarz hisobiga yashayotganligi haqidagi ta’nalari 
mahalliy millatlarning g‘ururiga tegdi va ularni kamsitdi. Bunday salbiy 
munosabat ularda markazga nisbatan ishonchsizlik va qarshilikni 
kuchaytirdi.
Respublikada o‘sha davrda hukm surgan ijtimoiy tanglikning yana bir 
ko‘rinishi siyosiy manqurtlik bilan bog‘liq. Bu nafaqat oddiy fuqarolar 
dunyoqarashiga aloqador, balki, birinchi navbatda, respublikada yuqori 
lavozimlarni egallab turgan rahbarlarga ham tegishlidir. Ular respublikadagi 
inqirozni faqat chetdan yuborilgan rahbar kadrlar orqali tuzatish mumkin, 
deb o‘yladilar. Shunday takliflar bilan markazga murojaatlar qilindi. 
Mahalliy urf-odatlar va turmush tarzidan umuman bexabar va uzoq, 
markazdan keltirilgan 400 nafardan ortiq partiya, sovet, xo‘jalik xodimlari 
respublikaning turli rahbarlik lavozimlarini egalladilar. O‘zbekiston 
Kompartiyasining XVI plenumidan (1984 y.) keyin o‘tgan atigi 1,5 yil 
mobaynida viloyatlar partiya qo‘mitalarining 65 nafar kotibidan 40 nafari 
almashtirildi, ulardan 9 nafari birinchi kotib, 260 nafari shahar va tuman 
kotiblari etib tayinlandilar
2
. Bu almashtirishlar boshqa sobiq sovet va 
xo‘jalik organlarini ham chetlab o‘tmadi. Natijada rahbar xodimlarning 
1
O‘sha manba. – 43-b.
2
Qarang: