O‘zbekiston tarixi

Ч
. 
Қояда
қолган
кўз
ёшлар
// 
Жаҳон
адабиёти
. 1997. 
№
2. 
111-
б
. 
178

---

arab mamlakatlarida ayollarning ijtimoiy mavqei bizning mamlakatdagidan 
past darajada deb bo‘lmaydi. Yoki bugun bizda bu muammo butunlay hal 
qilindi, desak ham xato qilgan bo‘lamiz.
Kommunistik mafkura kadrlar siyosatini amalga oshirishda ham bir 
tomonlamalikka keng yo‘l ochib berdi, ya’ni shaxsning ishbilarmonligi, 
mutaxassisligi emas, balki siyosiy e’tiqodi birinchi o‘ringa qo‘yildi. 
Jumladan partiya va sovet idoralari boshqaruv xodimlarini mahalliylashtirish 
(o‘zbeklashtirish) muammosini hal qilishda ham qiyinchilik tug‘ildi. 
Umuman, to‘g‘ri qo‘yilayotgan masala bir qancha shartlar bilan cheklab 
qo‘yildi. Bu shartlar A. Ikromovning «Mafkura frontidagi kurash va 
madaniyat xodimlarining vazifalari» nomli ma’ruzasida (1927 yil) bayon 
etilgan. «Milliy masalani, – deb ta’kidlaydi u, – partiya proletariat davlatini 
mustahkamlash maqsadidan, sotsializm qurilishini tezlashtirish maqsadidan 
kelib chiqib hal qiladi va bu mutlaqo to‘g‘ri. Milliy masalani bizning bu 
kundagi sotsializm qurish uchun kurash masalasidan ajratmasligimiz kerak. 
Bunga biz hech qachon yo‘l qo‘ymaymiz»
1
.
Keltirilgan ko‘chirma va, umuman, ma’ruzaning mohiyatidan kelib 
chiqadigan xulosani quyidagicha ifodalash mumkin. Davlat apparatiga har 
qanday o‘zbek emas, balki faqat sotsializm qurishni istagan o‘zbekkina jalb 
qilinishi mumkin edi, chunki bolsheviklar uchun kommunistik g‘oyaga 
e’tiqod birinchi o‘rinda, ishbilarmonlik ikkinchi o‘rinda turgan. Natijada 
ishning ko‘zini bilgan, bilimli, farosatli ko‘plab o‘zbeklar siyosiy e’tiqodi 
mavhum bo‘lganligi uchungina davlat ishiga tortilmagan, millat manfaatini 
ko‘zlaganlari esa millatchilikda ayblanib, qatag‘on qilingan. Shuning uchun 
ham yuqorida keltirilgan, milliy kadrlarning yetishmasligi haqidagi fikr 
shubha uyg‘otadi. Aslida, ularning yetishmasligi emas, aksincha, sho‘rolar 
hokimiyatining siyosatini qo‘llab-quvvatlovchi mahalliy kadrlarning kamligi 
haqida so‘z yuritish to‘g‘riroq bo‘ladi.
Xullas, 1930–40 yillarga kelib, O‘zbekistonda markazga qaram bo‘lgan 
mafkuraviy tizim shakllandi. U yakka kommunizm g‘oyasiga e’tiqod 
qiladigan «yangicha» shaxsni tarbiyalashga xizmat qildi. Shunday qilib, 
ijtimoiy hayotning: maorif, o‘rta va oliy ta’lim, ommaviy axborot vositalari, 
adabiyot, san’at va boshqa barcha jabhalari inson ongiga kommunistik 
mafkurani singdirishga, uni hokimiyat topshiriqlarini e’tirozsiz bajarib 
turadigan manqurtga aylantirishga qaratildi.
Kommunistik partiya maxsus yaratgan muhit kelishuvchilar, vaziyatga 
moslashuvchilarga qulaylik tug‘dirdi, jamiyatda ularning mavqei 
mustahkamlanib, martabasi ulug‘lashib bordi. Kommunistik dunyoqarashni 
qaror toptirish harakatlari riyokorlik, chaqimchilik, sotqinlikka keng yo‘l 
ochib berdi. O‘z xavfsizligi yo‘lida otaning boladan, akaning ukadan va, 
aksincha, voz kechishi tabiiy holga aylanib qoldi.
Mulohaza yuritmaydigan, topshiriqni ko‘r-ko‘rona bajarishga tayyor turgan, 
tashabbus ko‘rsatmaydigan shaxslar toifasi shakllanib, ular jamiyatning 
aksariyat qismini tashkil qila boshladi. Insof, diyonat, ezgulik, savob, harom-
xarishdan qo‘rqish kabi ma’naviy fazilatlar qadrsizlana boshladi.
1
Икрамов
 
А
. 
Избранные
труды
. 
Т
. 1. – 
С
. 314. 
179

---

Jahon madaniyatidan va taraqqiyotidan ajralib qolish oqibatida va 
kommunistik ommaviy axborot vositalari tazyiqi ostida fuqarolar ongida 
sotsializm insoniyat kelajagini belgilaydigan yakkayu yagona tuzumligi 
to‘g‘risida soxta tushunchalar shakllandi. Vaqtinchalik qiyinchiliklar o‘tib 
ketadi, oldinda bizni porloq, «har kimdan imkoniyatiga yarasha, har kimga 
ehtiyojiga yarasha» prinsipiga asoslangan kommunistik kelajak kutmoqda, 
degan gaplar surunkasiga targ‘ibot qilindi. Ommaviy qatag‘onlardan boshi 
omon qolgan har bir fuqaro har qanday og‘ir sharoitda ham taqdirga tan berib 
yashashga majbur qilindi.
Kommunistik g‘oya SSSR tarqalib ketguncha davlatning bosh mafkurasi 
sifatida o‘z mavqeini yo‘qotmadi, aksincha, 1977 yildagi Konstitutsiyada 
KPSSning jamiyatda rahbarlik roli qonuniy ravishda qayd qilinganidan keyin 
o‘z mavqeini yanada mustahkamlab oldi va ijtimoiy hayotning barcha 
jabhalariga nafaqat o‘z ta’sirini o‘tkazdi, balki uni tashkil qilishning asosiy 
mezonlarini belgilab berdi.
Lekin mafkuraviy sohadagi targ‘ibot va tashviqot qanchalik kuchaymasin, 
qancha kuch va mablag‘ sarflanmasin, bu ishlarning samarasi tobora pasayib 
boraverdi. Nihoyat, siyosiy va ma’naviy hayotda inqirozli vaziyat vujudga 
keldi. Bu quyidagilarda namoyon bo‘ldi:
– halol mehnat qilmay mo‘may daromad topish imkoniyati tug‘ilganligi, 
mehnatkashlarning moddiy holatini sun’iy ravishda tenglashtirishga 
qaratilgan tadbirlarning amalga oshirilishi fuqarolarda boqimandalik 
kayfiyati shakllanishiga olib keldi;
– izlanuvchan shaxslarning taklif va mulohazalariga yetarli e’tibor 
berilmasligi, tashabbuskor shaxslar munosib taqdirlanmaganligi tufayli 
davlat tasarrufidagi korxona mehnatkashlarida ishga befarqlik odat tusiga 
kirib qoldi;
– rahbar partiya xodimlari vakolatlarining cheklanmaganligi turli 
suiiste’molliklar va poraxo‘rlikka olib keldi, ularning ma’naviy qiyofasining 
buzilishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari, oddiy fuqarolarning amaldorlar 
oldidagi muteligini kuchaytirdi;
– eng asosiysi, milliy, tarixiy, diniy qadriyatlarni mensimaslik o‘zlikni 
yo‘qotishga olib keldi, «xalq, Vatan oldidagi burch» kabi muqaddas 
tushunchalarning qiymati pasaydi. «Sen menga tegma, men senga 
tegmayman» qabilidagi qoida asta-sekin ijtimoiy ongni egallab oldi;
– ilm-fanning so‘nggi yutuqlariga asoslangan aloqa vositalarining 
yaratilishi tufayli jahondagi rivojlangan mamlakatlarning demokratiya, inson 
huquqlari va farovonligi borasida erishayotgan salmoqli yutuqlaridan 
aholining voqif bo‘lishi sotsializmga, uning adolatli, samarali jamiyatligiga 
nisbatan borgan sari ko‘proq shubha uyg‘ota boshladi.
Prezident I. A. Karimovning ta’biricha, «...inson jamiyatdagi o‘z o‘rni va 
qadrini to‘g‘ri tushunishi zarur. U o‘zini kichkina bir murvat deb his etishi, 
hamma muammolarni uning o‘rniga davlat hal qilishi kerak deb bilishi 
zararli tushunchadir. Hayotga bunday munosabatda bo‘linsa, o‘z 
faoliyatining maqsadga muvofiqligi, o‘z mehnati bilan munosib turmush 
180

---

sharoitini yaratish mumkinligi haqidagi tasavvur so‘nadi»
1
. Haqiqatan ham 
kommunistik partiyaning mafkura mashinasi aholini bir katta mexanizmning 
kichkina murvati sifatida tarbiyalash uchun barcha chora-tadbirlarni ko‘rdi.
Shunday qilib, O‘zbekiston xalqi sovet davrida murakkab jarayonlarni 
boshidan kechirdi. 
Bir tomondan, KPSS rahnamo bo‘lgan ma’muriy buyruqbozlik tizimining 
tazyiqi ostida ezilib, erkin nafas ololmadi, tarixiy va milliy qadriyatlari 
toptaldi. Kommunistik mafkura respublika fuqarolarining ongidan ozodlik, 
mustaqillik g‘oyalarini o‘chirib tashlashga xizmat qildi. 
Ikkinchi tomondan, respublika xalqi og‘ir sharoitga qaramay, o‘z 
mamlakatining kelajagi uchun sidqidildan ter to‘kib mehnat qildi, yirik 
sanoat korxonalarini yaratdi, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini kengaytirdi. 
Uchinchidan, O‘zbekiston xalqi har qanday tazyiq ostida ham o‘zligini, 
milliy qadriyatlarini, diniy e’tiqodini unutmadi, doimo ozodlikka intilish 
hissi bilan yashadi. 
1
Каримов
 
И
. 
А
.
 
Хавфсизлик
ва
барқарор
тараққиёт
йўлида
. – 
Т
., 1998. – 167-
б
.
181

---