|
Milliy kadrlar
. Hatto 1932 yilda ham boshlang‘ich sinflarda dars
beruvchi o‘qituvchilarning 72,5 % bor-yo‘g‘i boshlang‘ich ma’lumotga ega
bo‘lgan. Pedagogika institutlarni (o‘sha vaqtda ular ikki yillik bo‘lib,
ularning maqomi taxminan o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga teng bo‘lgan)
tugatgan o‘qituvchilarning bilimlari universitetga qabul qilish talablariga
javob bermaganligi sababli ular rabfakning 1–2 kurslariga qabul qilinganlar
2
.
Pedagog kadrlarning yetishmasligi ham nisbiy ma’noda tushunilishi lozim,
chunki madrasalarni bitirganlar maktablarda dars berishi mumkin bo‘lmagan.
1928 yilda respublikada faqat bitta oliy o‘quv yurti – SAGU mavjud
bo‘lib (1917 yildan keyin barcha madrasalar yopib tashlangan), unda 4200
nafar talaba o‘qigan, ulardan 131 nafari, ya’ni 3,2 % mahalliy millatlarga
mansub bo‘lgan.
Davlat idoralari va vazirliklarda faoliyat ko‘rsatayotgan mahalliy millat
vakillari atigi 15 % ni tashkil qilgan
3
.
Ma’naviyat.
Bu sohada aholining asosiy qismi ongida diniy
dunyoqarash va milliylikni saqlab qolish asosida respublikani rivojlantirish
mumkin, degan qarash ustuvor ahamiyat kasb etar edi. Ayollarning asosiy
qismi ijtimoiy faoliyatdan chetda qolib, nisbatan himoyalanishga muhtojlik
sezardi.
Shunga ko‘ra, umumlashtirib xulosa qilinadigan bo‘lsa, ma’naviy-
madaniy sohada ham islohotlarni amalga oshirishga zarurat yuzasidan
qaralishi mumkin. O‘zbekistonning rasmiy rahbariyati ham buni anglagani
aniq. Shu bois, bu borada bir qancha chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Respublika rahbariyatining sa’y-harakatlari tufayli 30–40-yillarda ko‘zga
1
Qarang:
Икрамов
А
.
Избранные
труды
.
Т
. 1. –
Т
., 1972. –
С
. 290–291.
2
O‘sha joyda. –
С
. 290–292.
3
Qarang:
Икрамов
А
.
Избранные
труды
.
Т
. 2. –
С
. 59.
174
ko‘rinarli, muayyan ahamiyatga ega bo‘lgan natijalarga erishildi. Masalan,
1937 yilga kelib, maktab o‘quvchilarining soni 1928 yilga nisbatan 10
barobardan ko‘proqqa ortdi, shu davrda 1,7 mln. aholi savodli bo‘ldi.
Savodlilar darajasi 67
% gacha ko‘paydi. 1941 yilga kelib, sovet
maktablarida o‘quvchilarning soni 1925 yilga nisbatan 70 barobar, ulardagi
o‘qituvchilar soni taxminan 7 barobar ko‘paydi. Respublikada 31 ta oliy, 100
ga yaqin o‘rta maxsus o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsata boshladi. Ularda 33
ming talaba o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ldi (shundan 15,5 mingi oliy o‘quv
yurtlarida). Bir qator ilmiy tekshirish institutlari tashkil qilindi
1
. Keyinchalik
taniqli allomalar darajasiga ko‘tarilgan H. M. Abdullayev, G‘. A. Mavlonov,
T. N. Qori-Niyoziy,
T. A. Sarimsoqov, O. S. Sodiqov,
I. Mo‘minov
va
boshqalar o‘zlarining ilmiy tadqiqotlarini 30-yillarda boshlaganlar.
1933–1937 yillarda O‘zbekistonda asosan o‘zbek tilida 6,5 ming bosma
tabaq hajmidagi har xil kitoblar chop etildi. Ularning umumiy tiraji 52 mln.
nusxadan ko‘proq edi. Respublikada 202 ta gazeta chiqarilib, ularning
umumiy tiraji 884 ming nusxa edi
2
.
San’at, adabiyot sohalarida ham salmoqli natijalarga erishildi. Abdulla
Qodiriy, Abdulhamid Cho‘lpon, Abdurauf Fitrat, Usmon Nosir, G‘afur
G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Uyg‘un, Halima
Nosirova, Tamaraxonim, Mulla To‘ychi Toshmuhammedov kabi taniqli
yozuvchi-shoirlar va san’atkorlar, o‘zbek badiiy adabiyoti va san’atining
o‘ziga xos yo‘nalishlarini shakllantirishga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Ularning
an’analari asosida yosh ijodkorlar tarbiyalandilar.
Qo‘lga kiritilgan natijalarni qanday baholash mumkin? Agar ularni
amalga oshirish usullari, berilgan qurbonlar hisobga olinmasa, haqiqatan ham
o‘sha davrda xalq maorifi, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, ilmiy-
tekshirish dargohlarining asosi yaratildi, deyish mumkin. Lekin Ittifoq va
respublika rahbariyati ana shu natijalarga erishish uchun tanlagan va amalga
oshirgan yo‘l yakkayu yagona, muqobilsizmidi? Yo‘q, albatta. Nima uchun
sho‘rolar hokimiyati qurbonlar berilmaydigan, inson huquqlari poymol
qilinmaydigan usullarni qo‘llamadi?
Sababi aniq: bolsheviklar o‘zlariga mafkuraviy qurol qilib olgan
kommunistik g‘oya hech qanday o‘zgacha dunyoqarashni tan olmagan.
Kishilik jamiyatining kelajagini faqat kommunistik g‘oya belgilashini – oliy
haqiqat, bu maqsadga erishish uchun har qanday usulni yaroqli deb
hisoblaganlar. Olijanob maqsadlarga nojo‘ya usullar bilan erishish salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkinligi, afsuski, xayolga ham kelmagan.
30-yillarda bolsheviklar partiyasi ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini
kommunistik mafkura mantig‘iga bo‘ysundirish choralarini ko‘rdi. Masalan,
yuqorida ta’kidlaganimizdek, xalq ta’limida jadid maktablarining mavqei
yuqori edi. Bu maktablar mahalliy aholining asrlar davomida shakllangan
turmush tarzi va diniy e’tiqodini inkor etmagani holda, mazlum xalqimizning
dunyoviy bilimlarga bo‘lgan ehtiyojini ham qondirayotgan edi. Hukumat
1
Qarang:
Ўзбекистоннинг
янги
тарихи
.
Иккинчи
китоб
.
Ўзбекистон
совет
мус
-
тамлакачилиги
даврида
. – 388–389-
б
.
2
Qarang:
Ўзбекистон
ССР
тарихи
.
Т
. 4. –
Т
., 1971. – 650–672-
б
.
175
budjetida kamomad bo‘lgan davrda taraqqiyparvar dindorlar bu
maktablarning moddiy ta’minoti uchun vaqf mablag‘lari hisobidan sarmoya
ham ajratib turganlar. Ammo sovetlar rahbariyati bu maktablar turkumini
kengaytirishga qarshi bo‘lgan, ularga nisbatan salbiy munosabatini
ochiqchasiga bildirgan. Akmal Ikromov O‘zbekiston Kompartiyasi MKning
VI plenumidagi «Musulmon ruhoniylari va maktab to‘g‘risida» ma’ruzasida
isloh qilingan maktablarni yopish kerakligini yoki ulardagi ruhoniylarni
yo‘qotib, o‘zlarining ishonchli odamlarini qo‘yish lozimligini ta’kidlaydi
1
.
Ammo bu A. Ikromovning shaxsiy fikri demoqchi emasmiz. U kommunistik
Do'stlaringiz bilan baham: |
