O„zbekiston tarixi kafedrasi

Yangi mavzu bayoni:
SHo‗rolarning Butunittifoq Markaziy ijroiya qo‗mitasi Turkiston hay‘ati bilan RSFSR 
xalq komissarlari Kengashi Toshkentda yig‗ilish ustiga yig‗ilish qilib, Buxoroni zabt etish 
masalasini ko‗rar, istiloning cho‗zilib borayotganidan Petrograd juda bezovta edi. M.Frunze 
1920 yilning 1 avgustida V.I.Leninga bergan telegrammasida sustkashlik sababini, Buxoroda 
xalq ommasining «siyosiy huquqsizligi va omiligi bois, ichki inqilobiy vaziyat juda sekin 
yetilayotganligi» bilan bog‗laydi. Telegrammalarda «xalq amir tuzumidan norozi» deyilsa ham, 
Buxoroda ommaning M.Frunzega ko‗zi uchib turmaganligi siyosiy huquqsizlik, inqilobiy 
ongning pastligi kabi qizil iboralar bilan xaspo‗shlanadi. SHo‗ro, shu tariqa Buxoro xonligini 
yakson etishni «ichki inqilobiy portlash» bayrog‗i ostida amalga oshirishni ko‗zda tutgan edi. 
Turkiston Fronti qo‗mondoni M.Frunze 1920 yilning 30 iyulida «Amirlikning bundan 
keyin hukm surishi tashqi siyosatda ortimizda tayanch hududni ta‘minlashga imkon bermaydigan 
darajada qo‗l–oyog‗imizni bog‗lab qo‗yadi, o‗lka ulamolarining millatchilik ruhidagi 
aksilinqilobiy umidlarini mustahkamlab, Turkistonda olib boradigan ichki qurilishlarimizga 
to‗sqin bo‗ladi. Frontimizning Inqilobiy kengashi masala yechimini yaqin orada hal etish 
qarorida», degan fikrga keladi. 
Qo‗mondon xonlikni bosib olish rejasini pishitgan edi. Poytaxt Buxoroga hujum 
qilishdan 3–4 kun avval, 1920 yilning 28 avgustida mustahkam bekliklar hisoblangan Kitob, 
Shahrisabz va Qarshiga kutilmaganda hujum uyushtirish mo‗ljallangan edi. Bu harbiy to‗lg‗ama 
amirning diqqatini poytaxt mudofaasidan chalg‗itishni ko‗zda tutar edi. 
1920 yil 12 avgustda bolsheviklar amirlikni tugatish maqsadida Samarqand-Buxoro 
frontini tuzadi. 1920 yil 21 avgustda Turkiston fronti qo‗mondoni RSFSR harbiy ishlar xalq 
komissari nomiga telegramma yo‗llab, Buxoroni bosib olishga hamma narsa tayyor ekanini 
ma‘lum qilganida, RSFSR milliy ishlar xalq komissari I.Stalin bu telegrammaga «Zudlik bilan 
harakat qiling», deb rezolyutsiya qo‗yadi. 
Qizil armiya kuchlari 1920 yilning 1 sentabri tonggida Buxoroga keng qamravli hujumni 
boshlaydi. Xuddi shu – 1–sentabr kuni «Izvestiya»da Buxoro inqilobi haqida maqola bosilib, 
go‗yo Buxoro xalqi eski tuzumni ag‗darib tashlashga tayyor bo‗lganligi mahobat qilinadi. Bu 
bilan SHo‗ro jahon afkor ommasi oldida, o‗zining Buxoro xonligiga qarshi amalga oshiradigan 
hurujini xaspo‗shlab, boshni kesadigan bolta sopini o‗zidan chiqarishga ochiq-oydin intilgan edi. 
Xonlikning iqtisodiy va harbiy tayanchi hisoblangan Qashqa vohasining bosib olinishi 
amir Sayyid Olimxonning ishonch va umidlarini tilka–pora qilib yuboradi. Shundan so‗ng, 
Buxoro mudofaasiga bemisl darajada qattiq tayyorgarlik ko‗rilganiga qaramay, amir Sayyid 

---

164 
Olimxon o‗z yaqinlaridan sanoqli kishilar bilan maxfiy mashvarat o‗tkazgan va Buxoroni tashlab 
chiqish taklifini qabul qilgan edi. 
2 sentabr Buxoroda qora tong otgan kun bo‗lgan edi. M.Frunzening buyrug‗i bilan 
aeroplanlar qadimiy shaharni, amirning qarorgohi bo‗lgan Arkni, masjid va madrasalarni, 
bozorjoylarni–odamlar gavjum nuqtalarni ayavsiz bombardimon qilishni boshlaydi. 1920 yilning 
2 sentabrida Turkistondagi oxirgi xonlik poytaxti Buxoro sovetlar qo‗liga o‗tadi. Sovetlar shu 
tariqa uch xonlik hududlarini o‗z tasarrufiga olishga muvaffaq bo‗lgan edi. 
Qizil armiyaning Turkiston frontiga qarashli Samarqand guruhi 1920 yil sentabr oyi 
boshlarida Qarshi va G‗uzorni egallaydi. Qarshi va uning atroflarida 1920 yil oxiridan boshlab 
Qizil armiyaga qarshi janglar boshlanadi. Bolsheviklar va Qizil armiya qo‗mondonligi bu 
kurashda kabih va jirkanch usullardan keng foydalangan, bu bilan ham cheklanmasdan tinch 
aholini qatag‗on qilgan. 1920 yil kuzida BXSRda dastlabki ma‘muriy-hududiy bo‗linish 
o‗tkazilib, u viloyatlar, tumanlar, kentlar, amlok va qishloqlarga ajratilgan edi. Qarshi vohasida 3 
ta viloyat (Behbudiy, G‗uzor va Shahrisabz) tashkil qilingan. Qarshi viloyatiga Beshkent, Koson, 
Chim tumanlari kirgan. Yil so‗ngida O‗rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish o‗tkazilishi 
natijasida Buxoro respublikasi tugatiladi. Uning hududi, jumladan, Behbudiy va Shahrisabz 
viloyatlari (Qashqadaryo okrugi) yangi tashkil etilgan O‗zbekiston SSR (O‗zSSR) tarkibiga 
kiritiladi. Unga binoan, Qashqadaryo viloyati O‗zSSRda tuzilgan dastlabki 7 ta viloyatning 
bittasi bo‗lib qoladi. 
1927-1929 yillarda Qashqadaryo okrugida yer-suv islohoti amalga oshirilgan. Bu 
jarayonda sovet hukumati o‗ziga to‗q dehqonlarni «quloq» sifatida badarg‗a qilish uchun zamin 
tayyorlagan. Vohada yashovchi o‗ziga to‗q va o‗rtahol dehqonlarning aksariyati ushbu 
qatag‗onlarning qurboni bo‗ldi. Qashqadaryolik dehqonlar bunday sharoitda aksariyat hollarda 
sovet tuzumiga qarshi stixiyali ravishda norozilik bildiradi. Masalan, 1928-1930 yillarda 
Qashqadaryo okrugida 48 marta (1929 yilda 42 marta) dehqonlarning ommaviy norozilik 
g‗alayonlari ko‗tarilgan. 
Ikkinchi jahon urushi Qashqadaryo vohasi taraqqiyotining bir maromdagi rivojlanishiga 
o‗z salbiy ta‘sirini o‗tkazmasdan qolmadi. Butun mamlakatda bo‗lgani singari bu yerda ham xalq 
xo‗jaligi harbiy izga solindi va u urush manfaatlariga bo‗ysundirildi. Urush yillari 
Qashqadaryoda asosan yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari faoliyat ko‗rsatdi. Qarshi 
tikuvchilik fabrikasi harakatdagi armiya jangchilari uchun turli issiq kiyimlar va harbiy davr 
ehtiyoji uchun zarur bo‗lgan boshqa mahsulotlar ham ishlab chiqardi. Shuningdek, bu paytda 
Qashqadaryoga SSSRning markaziy rayonlaridan ayrim sanoat korxonalari ko‗chirib keltirildi va 
yangi zavod-fabrikalar, jumladan, Qarshi un kombinati (1942) va boshqalar qurildi. 
XX asrning ikkinchi yarmida O‗zbekiston sanoati va qishloq xo‗jaligi yanada ko‗proq 
Markaz manfaatlariga bo‗ysundirildi. Paxta, pilla, qorako‗l teri kabi birlamchi xom ashyo, 
sabzavot va poliz mahsulotlari, ho‗l meva SSSRning markaziy rayonlariga muntazam ravishda 
jo‗natiladigan bo‗ldi.
Qashqadaryodan SHo‗rtan, Kultak, Zevarda, O‗rtabuloq, Pomuq, Qoraxitoy singari yirik 
tabiiy gaz konlari; Janubiy Muborak va Shimoliy Muborak gaz kondensat konlari; Ko‗kdumaloq 
neft-gaz kondensat koni (1985) kabi yirik zaxiralarga ega konlar topildi va foydalanishga 
topshirildi, olingan maxsulot respublikadan chetga olib ketila boshladi. 
Qashqadaryo viloyati sovet tuzumi davrida, aniqrog‗i, o‗tgan asrning 80-yillari 
oxirigacha asosan qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga yo‗naltirilgan, iqtisodiy 
jihatdan biryoqlama viloyat darajasida qolib ketgan. Ijtimoiy sohada, sog‗liqni saqlash va ta‘lim 
tizimida hal kilinmagan talay muammolar uzoq yillar davomida saqlanib kelgan.
Markaz tomonidan o‗ylab topilgan, aslida sho‗ro tuzumiga xos ommaviy qatag‗onlarning 
davomi bo‗lgan «paxta ishi», «o‗zbeklar ishi» kabi soxta kampaniyalar natijasida butun 
O‗zbekistonda bo‗lgani singari Qashqadaryo viloyatida ham ko‗plab o‗z ishining ko‗zini bilgan 
mutaxassislar, rahbarlar qatag‗on qilindi.