O„zbekiston tarixi kafedrasi

Yangi mavzu bayoni: 
XIX asrning ikkinchi yarmi boshlarida podshohlik Rossiyasi Turkistonni bosib bolish 
uchun harbiy harakatlarni avj oldiradi. Qo‗qon xonligiga qarshi olib borilgan janglarda qo‗li 
baland kelgan rus bosqinchilari tez orada qurolni Buxoro amirligiga ham qaratadi. Jizzax, 
Samarqand, Kattaqo‗rg‗on singari shaharlar ko‗p talofatlar bilan yov qo‗liga o‗tadi. Ruslarning 
Buxoro amirligiga qarshi tajovuzi, oxir-oqibatda, yarim tobelik-vassallik bilan yakun topadi. 
O‗zaro nifoq, birikmaslik, toju taxt vasvasasi amirlikning Qarshi, Shahrisabz va boshqa 
bekliklari boshiga ko‗p kulfatlar keltiradi. 
Turkiston viloyatining harbiy gubernatori qilib tayinlangan general M.G.Chernyayev 
1866 yil yanvar oyida Buxoro amirligiga qarshi e‘lon qilinmagan urush boshlaydi va uning 
qo‗mondonligidagi qo‗shinlar Jizzax tomon siljiydi. Bu xabarni eshitgan amir Muzaffar o‗zi 
taxtga chiqargan va homiyligida bo‗lgan Qo‗qon xoni Xudoyorga ruslarning yo‗lini to‗sishni 
buyuradi. Xudoyorxon Rossiya bilan to‗qnashuvdan cho‗chib, o‗z homiysi farmonini 
bajarmaydi. Jizzax tashqi yordamdan mahrum bo‗lsa ham, o‗z kuchlari bilan mudofaga shay 
turardi. Osonlikcha erishilgan g‗alabalardan mag‗rurlangan Chernyayev malakali va harbiy 
mahorati yuksak qismlari bilan Jizzaxni tezda egallashiga shubha qilmagan edi. Lekin o‗z yurti, 
ona tuprog‗i va muqaddas vatani ozodligi uchun hayot-mamot jangiga bel bog‗lagan Jizzax 
mudofaachilari ruslarga qaqshatqich zarba beradi. Ularning soni 8-9 ming kishidan oshiq 
bo‗lmasa ham, Chernyayev qo‗shinlariga qarshi mardona jang qilib, g‗olib bo‗ladilar. Shu 
vaqtgacha mag‗lubiyat alamini tortmagan general Chernyayev uchun Jizzaxdagi jang juda 
qimmatga tushadi. 
Amir Muzaffar O‗ratepa bilan Jizzaxni tutashtiruvchi karvon yo‗li yoqasidagi katta bir 
tepalikda (u keyinchalik «Amir qochgan tepa» nomini olgan) o‗z qarorgohini quradi. 1866 yil 8 
mayda general Romanovskiy qo‗shinlarining ilg‗or qismi Erjarda paydo bo‗ladi. Sodir bo‗lgan 
xiyonat natijasida ruslar amir lashkarini bir hamla bilan mag‗lub etadi. Muzaffar jang maydonini 
sharmandalarcha tashlab qochadi. 
Rossiya hukumati yangidan bosib olingan yerlarni boshqarish va istiloni davom ettirishni 
osonlashtirish uchun 1867 yil ning 11 iyuliga kelib, Turkiston general-gubernatorligi harbiy 

---

162 
boshqaruv muassasasini ta‘sis etadi va uning rahbarligiga podsho Aleksandr II bilan yaqin 
aloqada bo‗lgan injener-general K.P.Fon Kaufman tayinlanadi. Turkiston xalqi istehzo bilan 
«yarim podsho» deb atagan K.P.Kaufman mustaqil ravishda urush e‘lon qilish, sulh tuzish va 
boshqa ko‗plab vakolatlarga ega bo‗ladi. 
Zirabuloqdagi mag‗lubiyat va amirning Qizilqum tarafga qarab qochgani haqidagi xabar 
Samarqandda kuchli aks-sado beradi. Shahar vatanparvarlari endi birgina o‗z kuchlariga ishonib, 
islom va ozodlik yo‗lida jonbozlik ko‗rsatadilar. Abdul Malik to‗ra boshchiligida Qarshi va 
G‗uzorda ruslarga qarshi hujumga qizg‗in tayyorgarlik ko‗rilayotgan edi. Ular Hisor, SHerobod 
qo‗ng‗irotlariga, Qarshi atrofida istiqomat qilib turgan aholi hamda Ersari turkmanlariga xat 
yo‗llab, Abdul Malik to‗raga sodiq bo‗lishga da‘vat etadilar, qasamyod qilib, ruslarga qarshi 
otlanishga chaqiradilar. Tez orada Abdul Malik to‗raga tarafdor bo‗lgan, g‗azot alangasida 
yongan vatanparvarlar to‗da-to‗da bo‗lib G‗uzorga yig‗ila boshlaydilar. 
Amir Muzaffardan yuz o‗girgan Hakimbek va Jo‗rabeklar Abdul Malik to‗raga xat yozib, 
ruslarga qarshi muqaddas jihod yo‗lida u bilan birga bo‗lishni, unga itoat etishlarini izhor 
etadilar. Vatan tuyg‗usi amir bilan nizoda bo‗lgan beklarni ruslarga qarshi jang hozirligini 
ko‗rayotgan uning o‗g‗li bilan ittifoqda bo‗lishni taqozo etadi. 
Ruslar bilan sulhga erishib, o‗zini bir qadar tutib olgan amir Muzaffar bor kuch va 
imkoniyatini o‗g‗li Abdul Malik to‗ra va uning tarafdorlarini mahv etishga qaratadi. Mirzo 
Abdulazim Somiy ta‘kidlaydiki, «xukmdor to‗raning ishlari yurishib, g‗alaba qilgudek bo‗lsa, 
shak-shubhasiz, hokimiyat unga o‗tib, podshohlikni da‘vo qila boshlaydi, degan xavfda edi. Shu 
bois, to‗raning obro‗sini to‗kish, o‗jarligini jilovlab qo‗yish tadbirlarini ko‗ra boshladi. 
1868 yilda Kaufman bilan sulhga erishgan, birqadar nafasini rostlab olgan amir Muzaffar 
Abdul Malik to‗rani, uni qo‗llab-quvvatlagan Qarshi va G‗uzor xalqini jazolash uchun qo‗shin 
tortadi. Xoja Muborakka kelib tushiboq, Yo‗ldosh eshik og‗oboshi mang‗it va Tog‗aymurod 
eshikog‗oboshilarga to‗rani tutib kelishni buyuradi. Qarshi hokimi Nuriddinxon to‗raga ham 
shunday topshiriq berilgan edi. 
Rus qo‗shinlari qo‗mondonligi, shaxsan Kaufmanning buyrug‗i bilan ko‗p o‗tmay, 
janglarda sinalgan, Jizzaxni qonga botirgan jangari qo‗shinni tish-tirnog‗igacha qurollantirib 
Qarshiga yo‗llaydi. Amirning ham 10 ming sarbozi ot o‗ynatib, Abdul Malik to‗ra va uning 
tarafdorlariga qarshi yurishga chiqadi. 
Rus qo‗shini Qo‗ng‗irtov tomonidan, amir lashkari Koson tarafdan yopirilib kela 
boshlaydi. O‗rtada qattiq jang boshlanadi. Yo‗ldosh Eshikog‗oboshi 2 ming kishilik otliq 
jangchisi bilan ruslar safini buzib, jasorat ko‗rsatadi. Zambaraklar, miltiqlar oldida qilich, nayza 
ish bermay qoladi. To‗xtovsiz otilayotgan zambaraklar mudofaachilar safini siyraklashtirib, 
maydonni minglab jasad bilan to‗ldirib tashlaydi. Ruslar Qarshini amir Muzaffar xohishi bilan 
beayov to‗pga tutib, g‗olib bo‗ladilar. Ular Chortoqqa yetib, qal‘ani vayron qilishga kirishadilar. 
Kitob hokimi Jo‗rabek va Shahrisabz hokimi Bobobek esa vatanparvarlik kurashini 
davom ettirib, Buxoro amiri Muzaffar va uning homiysi rus bosqinchilariga tahdid solib 
turadilar.
Buxoro xonligi, uning asosiy shaharlari bo‗lgan Buxoro, Qarshi va Shahrisabzda Chor 
Rossiyasiga qaramlikdan norozi kayfiyat kuchli bo‗lgan. Ikkiyoqlama zulm amirlik aholisini ezib 
qo‗ygan edi. XIX asrning 80-yillari o‗rtalarida xonlikda 40 ta soliq turi amalda edi. XX asr 
boshlarida (1905 y.) Qarshi va Shahrisabz bekliklarida g‗alayon ko‗tariladi.