O’zbekiston tarixi kafedrasi о‘zbekiston tarixi fanidan

O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evolyusiyasini (taraqqiyotini) bir necha davrlarga ajratib ko‘rsatish mumkin:
1 – davr. Miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi – O‘zbekiston janubida davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning bunday namunasi Jarqo‘tonda topilgan.
2 – davr. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshi – Xorazm, Baqtriya, Sug‘d tarixiy – madaniy viloyatlarining shakllanishi.
3 –davr. Miloddan avvalgi VI–IV asrlarda Ahamoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.
4 – davr. Miloddan avvalgi IV – II asrning yarmi. Yunon – Makedon qo‘shinlari bosib olgandan boshlab, Yunon–Baqtriya podshohligining qulashigacha. Bir vaqtning o‘zida mahalliy davlatchilikning tiklana borishi.
5 – davr. Miloddan avvalgi II asrning yarmi va milodiy I asri boshi. Mahalliy davlatlar: Qang‘, Xorazm podshohligi, Sug‘d, Davan davlatlarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi.
6 – davr. Milodiy I asri boshidan III asr yarmigacha. Mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. O‘zbekiston janubiy hududlarining Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi.
Salkam uch ming yillik tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqi davlatchiligining shakllanishi va rivojlanishining keyingi davrlari quyidagilardan iborat:

1. 
   Ilk o‘rta asr davlatchiligi tarixi (IV – VIII asr o‘rtalarigacha);
   
2. 
   Rivojlangan o‘rta asr davlatchiligi tarixi (IX – XIII asr boshlari);
   
3. 
   Amir Temur va temuriylar davlati (XIV asr ikkinchi yarmi – XVI asr boshlari);
   
4. 
   XVI – XIX asr birinchi yarmi davlatchiligi tarixi;
   
5. 
   O‘zbek davlatchiligi XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr mustamlakachiligi davrida;
   
6. 
   Mustaqil O‘zbekiston davlatchiligi bir necha ming yillik o‘zbek davlatchiligining davomi va
   

vorisi sifatida.
Markaziy Osiyo hududida miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida paydo bo`lgan ilk davlat uyushmalari - bu "Katta Xorazm" va "Qadimgi Baqtriya" davlatlaridir.
Ma‘lumki so`ngi bronza davrida mehnatning dastlabki yirik taqsimoti ro`y beradi. Dehqonchilik chorvachilikdan ajralib chiqadi hamda iqtisodiy hayotdagi siljishlar natijasida ortiqcha mahsulot paydo bo`lib,bu mahsulot ma‘lum shaxslar qo`lida to`plana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shaharlarga borar ekan, bu shaharlar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmlarining ma‘muriy markaziga aylana boshlaydi.
Markaziy Osiyo hududida tashkil topgan eng qadimgi davlatlar tarixini o`rganishda bizga arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ashyoviy dalillar, yozma manbalar, masalan "Avesto", Beruniyning "Osorul-boqiya"..("Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar") kabi asarlar, ko`hna Eroniy yozuvlar, yunon xitoy muarrixlarining yozib qoldirgan ma‘naviy meroslari yordam beradi. Manbalarning guvohlik berishicha o`tmish ajdodlarimiz miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida temirni kashf etdilar. Natijada har qanday taraqqiyotning to`rt qism bo`lib kelgan mehnat qurollarining takomillashuvi uchun keng imkoniyat tug’ildi. Oqibatda inson faoliyati kengaydi va jadallashdi. O`tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, miloddan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmidayoq mintaqada tog’ jinslarini, xususan, temir, oltin, qalay, qo`rg’oshin va hokozolarni qayta ishlash, ulardan jang, mehnat qurollari yasash, kulolchilik, to`quvchilik, quruvchilik, zargarlik kabi sohalarda keng foydalanilgan bundan tashqari, miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda Xorazmda uzunligi bir necha o‘n kilometr, eni bir necha o‘n metrni tashkil etgan ulkan sun‘iy sug’orish kanallari mavjud bo`lganligi tarixdan ma‘lum. Bu hol sun‘iy sug’orish ishlarining ajdodlarimiz chiqishida hayotida katta o`rin tutganligini ko`rsatadi. Bunday katta hajmdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga molik bo`lgan ishlarni e‘tiborli va nufuzli kuchga ega bo`lgan davlat tuzilmasi mavjud bo`lgan taqdirdagina amalga oshirish mumkin edi. Demak, o`z-o`zidan xulosa chiqarish mumkinki, miloddan avvalgi birinchi ming yillikning birnchi yarmidayoq vatanimiz hududida dastlab davlat uyushmlari tashkil topganligiga shubha yo`q.
O‘zbekistonning miloddan avvalgi VII–VI asrlarda tashkil topgan eng qadimgi davlat birlashmalari Katta Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlatlaridir. Bu davlatlar o‘ziga xos rivojlanish jarayonini bosib o‘tgan. Ayniqsa, bu ilk davlatlar orasida Baqtriya nisbatan barqaror bo‘lganligi bilan ajralib turadi. Katta Xorazm «ishlab chiqarishning Osiyo usuli»ga ega bo‘lgan davlatlarning qadimgi sharq tipiga mansub edi.