O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

 
6- Mavzu: Cho‟yanlar 
(2-Soat) 
          Temir-uglerod qotishmasi tarkibidagi uglerod miqdori 2,14% dan ko‟p bo‟lgan qotishmalar shartli 
ravishda cho’yanlar deb ataladi. 
Cho‟yanlarning oq yoki kul rang bo‟lishi, asosan, ular tarkibidagi qo‟shimcha elementlarning miqdoroga, 
bu elementlarning o‟zaro munosabatiga bog‟liq.  Cho‟yanlarda doimo bo‟ladigan elementlar (C, Si, Mn, 
P va S) ning cho‟yan strukturasiga qanday ta‟sir etishi bilan tanishib chiqamiz. 
 
Uglerod.  Uglerod  cho‟yan  tarkibidagi  muhim  elementlardan  biri  bo‟lib,  uning  miqdori  oddiy 
quyma  cho‟yanlarda  3,2%  dan  3,5%  gacha,  sifatli  cho‟yanlarda  esa  2,7%    gacha  yetadi.  Cho‟yanda 
uglerod  ikki  xil  ko‟rininshda:  grafit  ko‟rinishida,  ya‟ni  erkin  holatda  va  kimyoviy  birikma  (Fe
3
C)  – 
sementit ko‟rinishida bo‟ladi. Cho‟yanda uglerod qancha ko‟p bo‟lsa, grafit ajralib chiqishi ham shuncha 
ko‟p bo‟ladi. 
 
Kremniy. Kremniy cho‟yan quymalarining qotishida uglerodning erkin holda, ya‟ni grafit tarzida 
ajralib  chiqishiga  ko‟maklashadi.  Kremniy  cho‟yanlarning  qolipga  quyilish  xossalarini  yaxshilaydi. 
Odatda, kul rang cho‟yanlarda kremniy miqdori 1,25% dan 4,2% gacha bo‟ladi. 
 
Marganes.  Marganes  cho‟yanlardagi  ferrit  va  sementit  fazalarida  erib,  qattiq  eritma  hosil  qilish 
bilan  birga  uglerodning  grafit  tarzida  ajralib  chiqishiga  qarshilik  ko‟rsatadi.  Sementit  hosil  bo‟lishiga 

---

 
 
 
20 
yordam beradi. Marganes cho‟yanning sifatini pasaytiruvchi oltingugurtning zararli ta‟sirini kamaytiradi. 
Cho‟yanlarda marganesning miqdori, odatda, 0,5 – 0,8% oralig‟ida bo‟ladi. 
 
Fosfor. Fosfor cho‟yanlarning mexanikaviy xossalarini yomonlashtiradigan elementdir. Agar 
cho‟yanlarda fosfor miqdori 0,5% gacha bo‟lsa, uning anchagina qismi likvatsiya tufayli fosforli 
evtektika hosil qiladi. Bu evtektika cho‟yanning mo‟rtligini oshiradi. Shu sababli katta puxtalik talab 
qilinmaydigan murakkab shaklli buyumlar (bezak buyumlari) tayyorlashda fosfor foydali qo‟shimcha 
hisoblanadi. Muhim quyma detallarda fosfor miqdori 0,2 – 0,3% dan oshmasligi ker 
Oq  cho‟yanlar  tarkibida  uglerod  kimyoviy  birikma    karbid  holatida  bo‟ladi.  Oq  cho‟yan  sementit  va 
perlitdan tuzilgan. 
 
Cho‟yanning  bu  turi  sindirilsa,  uning  singan  joyi  xira  oq  tusda  ko‟rinadi,  shuning  uvhun  u  oq 
cho’yan deb ataladi. Oq cho‟yan juda qattiq (HB = 400…500) va mo‟rtdir, unga kesuvchi asboblar bilan 
kesib  ishlov  berib  bo‟lmaydi.  Sanoatga  bunday  cho‟yanlardan,  asosan,  po‟lat  olinadi,  shu  sababli  uni 
qayta ishlanuvchan cho‟yan ham deb ataladi. Oq cho‟yanning bir qismi bolg‟alanuvchan cho‟yan olishga 
sarflanadi. 
 
Kulrang cho‟yanning tarkibida uglerodning juda ko‟p qismi grafit tarzida bo‟ladi. Bu cho‟yanning 
qolipga quyilish xossasi yuqori  bo‟lganligi uchun u quymakorlik cho‟yani deb ham ataladi.