O`zbekiston Respublikasining milliy mustaqilligi O`zbekiston xalqining iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-mafkuraviy hayot sohalarida katta o`zgarishlarga olib keldi

5.1.Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tainoyilar
konsepsiyasining mazmuni va mohiyati, Milliy g`oya
konsepsiyasining asosiy yo`nalishlari

O`zbekiston Respublikasi o`z davlat mustaqilligini qo`lga kiritganidan so`ng milliy g`oya, milliy mafkura konsepsiyasini ishlab chiqish jamiyat hayotidagi dolzarb masalalardan biriga aylandi. 1993-yil 23-aprel kuni Islom Karimov bir guruh adiblar bilan suhbat qilib milliy istiqlol g`oyasini ishlab chiqish zaruriyatini asoslab berdi. 1993-yil 7-mayda O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII sessiyasida Islom Karimov, - “Oldimizda turgan eng muhim masala, bu-milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotimizga tatbiq etishdir. Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning azaliy an`analariga, udumlariga, tiliga, diliga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma`rifat tuyg`ularini ongimizga singdirishi lozim. Shu bilan birga bu mafkura xalqimizda, o`zining qudrati va himoyasiga suyangan holda, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib, jahon hamjamiyatidagi mutaraqqiy davlatlar orasida teng huquqli o`laroq munosib o`rin egallashiga doimiy intilish hissini tarbiyalarnog`i kerak”¹, - deb ta`kidlab o`tgan edi.

Milliy g`oya jamiyat a`zolarining ongi va qalbiga ma`naviy va tarbiyaviy ishlar vositasida singib boradi. Milliy g`oya kishilarda birlik, birdamlik, hamjihatlik, hamkorlik, faollik, fidoylik tuyg`ularini shakllantiradi. Milliy g`oyaning ma`naviy hayotni yuksaltirish yo`lidagi o`z vazifalarini bajarib borishi va uni yanada kuchaytirishi tarixiy zaruriyat bo`lib, mustaqillik yillarida O`zbekistonning Islom Karimov tomonidan Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar, konsepsiyasi ishlab chiqildi. Mustaqillik yillari O`zbekistonda milliy g`oyaning ishlab chiqilishi, hayotga tatbiq etilishi hamda uning ishonch va e`tiqodga aylanishi davri bo`ldi. Milliy g`oya tufayli, xalqinuzda haqiqiy vatanparvarlik tuyg`usi, milliy g`urur, o`zlikni anglash jarayonlar amalga oshnioqda. Mustaqillik yillarida milliy g`oyaning negizlari bo`lgan milliy madaniy meros va umuminsoniy qadriyatlarga bo`lgan munosabat o`zgardi. Mustaqillik tufayli milliy g`oya ta`lim-tarbiyani yangi bosqichga ko`tarib, xalqimizning tarixiy merosi, milliy madaniy urf-odatlari, an`analariga tayangan holda, umum e`tirof etilgan demokratiya tamoyillari asosida ta`limda milliylik va umuminsoniylikning uyg`unligi amalda ta`minlarinioqda. Milliy g`oya negizida yangi avlod shakllanib, ularning milliy qadriyatlarni hurmat qilishi turli sohalar bo`yicha o`zining samarasini bermoqda.

O`zbekislon jamiyatining milliy istiqlol mafkurasi, o`z mohiyatiga ko`ra, xalqimizning asosiy maqsad-muddaolarini ifodalavdigan, uning o`tinishi va kelajagini bir-biri bilan bog`laydigan asriy orzu-istaklarni amalga oshirishga xizmat qiladigan g`oyalar tizimidir. Asrlar mobaynida ezgu niyat qilib kelingan mustaqillikni saqlash va mustahkamlash har bir fuqaroning muqaddas burchidir. Vatanning obodligi xalqning farovonligidir. Istiqlol mafkurasi-har bir kishining jamiyat hayotidagi faoliyati, yurti, millati, o`zi va oilasi oldidagi burch va mas`uliyatni qay darajada his etayotgani va bajarayotganini belgilaydigan ma`naviy mezondir. G`oya safarbar etuvchi ulug`vor fikr bo`lsa, mafkura mana shunday g`oyalarni bir butun yaXIIt kuch qilib birlashtiruvchi tizimdir. Milliy istiqlol mafkurasi, o`z mazmun-mohiyatiga ko`ra, O`zbekistonning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy parliyalar, guruh va qatlamlarning - butun xalqimizning umumiy manfaatlarini ifodalaydi. Mafkura - milliy o`zlikni anglatuvchi kuch. O`zlikni anglash - xalqni uyg`otuvchi, faol harakatga keltiruvchi, ijtimoiy uyushtiruvchi kuchdir Bizda “O`zbekiston - yagona Vatan” degan tuyg`u yuksak darajada shakllarimoqda.

Milliy g`oya tufayli xalqimizda haqiqiy vatanparvarlik tuyg`usi, milliy g`urur, o`zlikni anglash jarayoni amalga oshnioqda. Soxta g`oya va mafkuraviy aqidalar bilan bog`liq tushuncha va qarashlarga barham berilib, “fikrga qarshi fikr, g`oyaga qarshi g`oya, jaholatga qarshi ma`rifat bilan kurashish” tafakkuri, madaniyati shakllantirilmoqda. Milliy g`oya konsepsiyasining ishlab chiqilib rivojlantirilishi fuqarolarda mustaqil fikr va tafakkurning rivojlanishiga asos bo`lmoqda.

Islom Karimov jamiyat taraqqiyotining o`ziga xos qonuniyatlarini teran his etib va tahlil qilib milliy istiqlol g`oyasi to`g`risidagi ta`limotm yaraldi. O`zbekistonning ma`naviy hayotidagi yangilanish jarayonlarni o`zida aks etlirgan “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” konsepsiyasi Islom Karimovning asarlarida nazariy jihatdan asoslanib, O`zbekistonda islohotlarning amalga oshirilishi jarayonida amaliyotga joriy etib borildi. Islom Karimovning asarlari asosida 2000-yilda “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” nomli risola tayyorlanib chop etildi. Islom Karimovning asarlarida, jamoatchilik oldidagi chiqishlari, ma`ruza va nutqlarida milliy manfaatlar, milliy istiqlol, vatanparvarlik, milliy qadriyatlar va milliy mentalitet masalalariga asosiy e`tobor qaratilgan edi. Xalqni milliy manfaatlar yo`lida birlashtirish uchun jamiyatga milliy g`oya va mafkura zarur bo`lib, bu masala Islom Karimov asarlarida konseptual asosda, bosqichma-bosqich, tizimli ravishda ishlab chiqildi. Islom Karimov asarlarning 1-jildi, “O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura”, deb nomlanlb, bu kitobda g`oya va mafkura haqida uning quyidagi fikrlari bayon qilingan edi: “Bizning eng ulug` maqsadimiz, eng ulug` g`oyamiz, eng ulug` shiorilniz shuki, O`zbekistonning bitta yo`li bor: mustaqillikni mustahkamlab, istiqlolni mustahkamlab - olg`a yurish. Mafkuramiz, tutgan yo`limiz, bor g`ayratimiz ana shu ulug`vor niyatga yo`naltirilishi kerak. Xalqimizni, barcha siyosiy kuchlarni, jamoat tashkilotlarini yakdillik, bir jon, bir tan qiladigan g`oya ham aslida shu”¹.Isiom Karimov milliy mafkuraning konseptual asoslarini ishlab chiqish lozimligiga alohida e`tibor berib, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kunning bir yilligiga bag`ishlab o`tkazilgan tantanali majlisda shunday degan edi: “Asosiy qonunimizda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi, deyilgan. Hech qavsi mafkura davlat mafkurasi maqoiniga ko`tarilishi mumkin emas. Bu konstitutsiyaviy qoida bizning oldimizga milliy istiqlol mafkurasini yaratish vazifasini qo`yadi. Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning azaliy an`analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma`rifat tuyg`ularini ongimizga singdirishga xizmat qilishi lozimligini hech qachon unutmaylik. Unda jamiyatimizdagi barcha kuchlar, harakatlar, jamoat tashkilotlari, aholi turli tabaqalarining o`y-fikrlari, orzu-umidlari o`z ifodasini topmog`i lozim. U davlatimiz fuqarolarini ulug` maqsad yo`lida qalban birlashtirishga ko`rnaklashishi kerak”<sup>1</sup>. Mustaqillikdan keyingi davrda milliy g`oya va milliy mafkura konsepsiyasini ishlab chiqish, uning asosiy tushuncha va tamoyillarini odamlar ongi va qalbiga singdirish masalasi nihoyatda dolzarb masalalardan biri edi. Islom Karimovning keyingi maqolalarida, ayniqsa, “Tafakkur” jurnali bosh muharriri bilan suhbatda milliy mafkura masalasi bosh mavzu sifatida muhokama qilindi. Bu suhbatda mafkuraning mohiyati, uning asosiy vazifalari, totalitar mafkuraning oqibatlari, jahondagi mafkuraviy jarayonlar, mafkuraviy poligonning har qanday harbiy poligonlardan xatarli ekanligi, milliy mafkuraning xususiyatlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi o`rni, mafkuraviy bo`shliqning vujudga kelish sabablari, mafkuraviy immunitet va uning jamiyat barqarorligini ta`minlashdagi o`rni, milliy mafkurani yoshlar ongiga singdirish yo`lari, mafkurasizlik, mafkuraviy nigilizm va boshqa masalalar muhokama qilingan.

Islom Karimovning milliy g`oya va milliy mafkuraga bag`ishlangan fikr-mulohazalari bayon etilgan yana bir asari “Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir” - (“Fidokor” gazetasi muxbiri sayolariga javoblar), - deb nomlanib, bu asarda milliy istiqlol mafkurasining hayotimizdagi o`rni, asosiy tamoyillari, kundalik ehtiyojga aylanishi, uning maqsadlari va usluvor g`oyalari, mafkuraviy tahdidlar to`g`risidagi fikr-mulohazalari bayon qilingan. “Har qanday inson, tabiiyki, murod-maqsadsiz yashay olmaydi, - deydi Islom Karimov, - Binobarin, toki hayot mavjud ekan, mamlakatlar, davlatlar va ularning manfaatlari bor ekan, ular o`z taraqqiyot yo`lini, ertangi kun ufqlarini o`zining milliy g`oyasi, milliy mafkurasi orqali belgilab olishga intiladi. Mening fikrimcha, mafkuraning hayotiyligi uning xalq tabiatiga, turmush va tafakkur tarziga nechog`li mos bo`lishi, eng muhimi, jamiyatning milliy manfaatlarini, orzu-intilishlarni qay darajada aks ettirishi bilan o`lchanadi. Faqat shunday mafkuragina hayot va davr sinovlariga bardosh beradi, odamlar unga ishonib, o`zining iymon-e`tiqodi sifatida qabul qiladi. Shundagina u eng zamonaviy quroldan ham ko`ra kuchli ruhiy-ma`naviy qudrat kasb etadi”¹.

O`zbekistonda milliy g`oya va mafkura konsepsiyasining ishlab chiqilishi bosqichma-bosqich amalga oshirilib, birinchi bosqich 1989-1991-yilarni o`z ichiga oladi. Bu davrda mustaqillikkacha amal qilib kelgan yagona mafkuraviy aqidalardan voz kechildi. Jamiyat hayotining muayyan g`oya yoki mafkura bilan bog`liqligi boy tarixiy merosning tiklanishi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg`unligi asosida milliy o`zlikni anglash, tarixiy xotirani tiklash, milliy g`urur va iftixor tuy g`ularini yuksaturish asosida amalga oshirildi.

Mustaqil O`zbekistonning demokratik taraqqiyotida, uning talablariga javob beradigan milliy g`oya va mafkurani ishlab chiqishda 1991-1992-yilar o`ziga xos, uning huquqiy asosini belgilash bosqichi bo`lib, bu davrda milliy istiqlol g`oyasining jamiyat ijtimoiy hayoti sohalarida qanday tamoyillarga asoslanishi aniq ifodalab berildi. Milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasining asosiy tamoyillariga quyidagilar taalluqlidir:

-mamlakatning mustaqilligini mustahkamlash, uning hududiy yaXIItligi va sarhadlar daxlsizligini ta`minlashga yordam berish;

-qonunning ustuvorligi, demokratiya va o`z-o`zini boshqarishning hayotda mustahkam o`rin egallanayotganiga asoslanganlik;

-milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg`unligiga tayanish;

-xalqaro huquq qoidalariga mos kelishi;

-iqtisodiy plyuralizm va xilma-xil mulkchilikning erkin shakllanishini ta`minlash;

-davlatning bosh islohotchi ekanligi va mamlakatda ijtimoiy barqarorlikning ta`minlanganligi;

-vijdon erkinligi va fikrlar rang-barangligi muhitini shakllantirish;

-o`tish davrida aholining ijtimoiy himoyalariganligi;

-jamiyat hayoti barcha sohalarining erkinlashuvi, islohotlarning tadrijiyligi tamoyillariga xizmat qilishi.

Mazkur tamoyillarning barchasi bir-biri bilan chambarchas aloqada va bog`liqlikda namoyon bo`ladi. Bu tamoyillar respublikamizda yashovchi barcha millat va elat vakillarining umumiy manfaatlarini, xalqimizning asrlar mobaynida intilib kelgan orzu-idealarini, oliyjanob maqsad-muddaolarini o`zida mujassam etadi. Mustaqillik tufayli birinchi marotaba Konstitutsiyamizda mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligiga keng o`rin berildi. Konstitutsiyaning 12-moddasida: “O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar, fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas” - deb yozib qo`yilgan. Bu qoida Respublikada ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va istiqlol mafkurasini ishlab chiqishda hamda mustaqillikni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Ijtimoiy hayot sohalarida siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligining e`tirof etilishi jamiyat hayotining rivojlanishiga tamomila yangicha qarash va yondashuvning shakllanganligini ko`rsatdi Boshqa tomondan, hech qavsi mafkuraning davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emasligi milliy istiqlol g`oyasining davlat mafkurasi emas, balki jamiyat mafkurasi sifatida shakllanishi va rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratib berib, uni huquqiy jihatdan kafolatladi.

Milliy istiqlol g`oyasining shakllanishi va rivojlanishida 1993-2000-yilar muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu yilar davomida amalga oshirilgan o`zgarishlar natijasida jamiyat mafkurasi yanada boyitildi, milliy g`oya va mafkuraning ijtimoiy hayotning barcha sohalarida namoyon bo`lish xususiyatlar o`rganilib, milliy istiqlol g`oyasi bilan bog`liq bo`lgan tushuncha va tamoyillar tizimi shakllantirildi. Milliy lsliqlol g`oyasi va mafkurasining maqsad va vazifalari, ularning asosiy g`oyalari, shuningdek, jamiyat mafkurasi bilan bog`liq bo`lgan “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” konsepsiyasi ishlab chiqildi va jamiyat hayoti barcha sohalariga tatbiq etildi. “Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” konsepsiyasi asosida amalga oshirilgan tashkiliy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, madaniy-ma`rifiy ishlar o`zining keng ko`lamliligi bilan muhim ahamiyatga ega bo`lib, u ijtimoiy taraqqiyotga maqsad va yo`nalishni belgilab beradi. Islom Karimov ta`kidlab o`tganidek, - “Mafkura jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini, ularning intilishlarni o`zida mujassamlashtiradi. Har qanday inson, tabiiyki, murod maqsadsiz yashay olmavdi. Binobarin, toki hayot mavjud ekan, mamlakatlar, davlatlar va ularning manfaatlari bor ekan, ular o`z taraqqiyot yo`lini, ertangi kun ufqlarini o`zining milliy g`oyasi, milliy mafkurasi orqali belgilab olishga mtiladi” <sup>1</sup> . O`zbekiston xalqining milliy istiqlol mafkurasi jamiyatni jipslashtirishga, buyuk kelajak yo`lida hamjihatlik bilan harakat qilishga, barpo etilayotgan erkin fuqarolik jamiyatida har bir insonning maqsad-muddaolarini o`zida ifodalashga harakat qiladi.
5.2.Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar konsepsiyasida milliy g`oya va mafkuralar tarixining asoslanishi.

Milliy g`oya vatanimizning shonli o`tinishi va buyuk kelajagini uzviy bog`lab turishga, o`zimizni ulug` ajdodlarimiz boqiy merosining munosib vorislari deb his qilish va shu bilan birga jahon va zamonning umumbashariy yutuqlariga erishnioqqa yo`l ochib beradigan va shu maqsadlarga muttasil da`vat qiladigan g`oyadir. Har qanday inson murod-maqsadsiz yashay olmavdi. Mamlakatlar, davlatlar o`z manfaatlarini milliy g`oya, milliy mafkura orqali belgilab oladi. 2000-yil aprel oyi milliy g`oyaning asosiy tushuncha va tamoyillari bilan bog`liq konsepsiyani ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega bo`lib, milliy g`oya konsepsiyasini ishlab chiqishga bag`ishlab Oqsaroyda bo`lib o`tgan anjuman uni amaliy jihatdan ishlab chiqish va hayotga joriy etishda yangi bir bosqichni boshlab berdi.

Islom Karimovning 2000- yil 8-iyunda ”Fidokor” gazetasi muhbiri savolariga javoblari “Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir” deb nomlanib, bu asarda quyidagi asosiy g`oyalar ilgari surilgan:

1.Mamlakat va davlatning manfaatlari milliy mafkura orqali o`z ifodasini topadi.

2.Endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo`layotgan kurashlar ko`p narsani hal qiladi.

3.Qudratli davlatlar, ayrim siyosiy markazlar inson ongini zabt etib, o`ziga qaratish uchun kurashnioqdalar.

4.Mafkura dunyosida bo`shliqqa yo`1 qo`yib bo`lmaydi. Chunki hozirgi paytda ro`y berayotgan ayrim salbiy holatlar mafkuraviy bo`shliq tufayli yuz bermoqda.

5.Odamning qalbida ikkita kuch - bunyodkorlik va vayronkorlik hamisha o`zaro kurashadi.

6.Yot mafkuraviy ta`sirga ayrim yoshlar kirib ketmasligi uchun mafkuraviy immunitetni kuchaytirish zarur.

7.Milliy g`oya va milliy mafkurani ishlab chiqishdan maqsad huquqiy demokratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iborat.

8.Jamiyatni ma`naviy yangilash va islohotlarni chuqurlashtirish jarayonida siyosiy va davlat qurilishini erkinlashtirish lozim.

9.O`zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etish jarayonida oilani mustahkamlash orqali adolatli jamiyatni shakllantirish.

10.Jamiyatning iqtisodiy asosi ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslanishi zarur.

11.Jamiyatning rivojlanishi yuksak ma`naviy va axloqiy qadriyatlarga asoslanadi.

12.Milliy mafkurani yoshlar ongiga sodda va oddiy qilib tushuntirishda turli vositalardan samarali foydalanish.

13.Mafkura qotib qolgan aqidalar yig`indisi emas, balki u uzluksiz jarayon bo`lganligi uchun millat manfaatlariga javob berishi zarur.

14.Milliy mafkurani tepadan turib yaratib bo`lmaydi, milliy mafkura jamiyatning talab va ehtiyojidan kelib chiqqan holda keng xalq ommasi manfaatini o`zida ifodalaydi.

15.Milliy istiqlol mafkurasi Vatan tuyg`usi, ona tiliga muhabbat, milliy qadriyatlarga e`tiborda bo`lishi, oila, mahalla ya`ni milliy qadriyatlar bilan birga umuminsoniy qadriyatlarga, diniy qadriyatlarga, ma`rifat tamoyillariga monand rivojlanishi kerakdir.

Milliy g`oya O`zbekiston xalqining tarixiy maqsadlarini amalga oshirish uchun ma`naviy-ruhiy kuch-quvvat manbai hisoblanib, demokratik, fuqarolik jamiyatini qurish uchun ilmiy-nazariy asos bo`lib xizmat qiladi. Mustaqillikni mustahkamlash uchun xalqimizni birlashtiradigan, uning asriy ezgu maqsadlari bo`lgan “Kelajagi buyuk davlat”ni barpo etish har bir shaxsning hayotiy manfaatlarini o`zida mujassam etadigan milliy g`oya va mafkurani yaratish ijtimoiy-siyosiy va ma`naviy taraqqiyotimizning muhim shartiga aylarinioqda.

Milliy g`oya va milliy istiqlol g`oyasi tushunchalari keng, murakkab va serqirra tushunchalar bo`lib, bu Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi kabi yuksak g`oyalarning ma`no-mazmunini teran anglab olishga xizmat qiladi. Bu g`oya xalqni-xalq, millatni-millat etadigan, uning sha`nu sharafi, ishonch-e`tiqodini ifodalaydigan, o`ziga xos taraqqiyot yo`li, turmush tarzi, tub manfaatlariga tayangan holda muttasil rivojlanib boruvchi qarashlar tizimi hisoblanadi. Milliy g`oyani ishlab chiqish, uning maqsad va vazifalarini amq tasavvur etishda, odamlarning ongi-shuuriga yetkazishda, O`zbekistonning o`ziga xos va mos taraqqiyot konsepsiyasining g`oyaviy negizi ekanligini idrok etishda Islom Karimovning asarlari, nutqlari va ma`ruzalari muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Milliy g`oya O`zbekiston fuqarolarini birlashtirishga, ularni ezgu va bunyodkorlik ishlariga yo`naltirish va safarbar etishga xizmat qilmoqda.

Insoniyat tarixi xilma-xil g`oya va mafkuralarning vujudga kelishi, amaliyoti, bir-biri bilan munosabatidan iborat uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda turli g`oyalar u yoki bu kuchlarga xizmat qilishi, o`ziga ishongan kishilarni qanday maqsadlar tomon yetaklashiga qarab bir-biridan farq qiladi. Insoniyat tarixida ulkan aql-zakovat, iste`dod va teran tafakkur sohiblari - Suqrot va Platon, Konfusiy va Zardusht, Amir Temur, Alisher Navoiy, Maxatma Gandi kabi buyuk mutafakkirlarning har biri o`z davrida o`zi mansub xalqni birlashtiradigan ulkan ahamiyatga molik bo`lgan g`oyalarni yaratganlar. Bu g`oyalarga tayanib bunyodkorlik yo`lida, ezgu maqsadlarga erishish uchun faoliyat ko`rsatganlar. Bu borada insoniyatga ezgulik g`oyalarini targ`ib qilgan Zardusht ham, “O`zini anglarnoq buyuk saodat” ekanligini anglatgan Suqrot ham, “xalqni yakqalari qildim” deb insonparvarlik, adolat g`oyalarini kuylagan Alisher Navoiy ham, markazlashgan davlat tuzib, xalqni birlashtirib, uning adolat kuchiga ishonchini mustahkamlagan Amir Temur ham, Hindiston ozodligi uchun kurashgan Maxatma Gandi ham bugungi avlodlar uchun ibrat namunasi bo`lgan ulug` insonlardir. Ijtimoiy taraqqiyotga, jamiyatda ezgu maqsadlarga xizmat qiladigan mafkuralarga bunyodkor g`oyalar asos bo`ladi. Bunyodkorlik g`oyalari yurtni obod, xalq hayotini farovon qilishdek oliyjanob maqsadlar bilan ajralib turadi. Ular insoniyat sivilizatsiyaga erishgan davrlardan buyon jamiyat hayotining eng ezgu g`oyalari sifatida yashab kelmoqda. O`zbekiston tarixida turli g`oya va mafkuralar mavjud bo`lib, eng avvalo, insonning tabiat bilan uyg`unligiga o`z e`tiborini qaratgan qam dini, shomonlik, insoniyat tarixida adolat, haqiqat, ezgulik va mehnatsevarlik kabi yuksak g`oyalarni ilgari surgan zardushtiylik ta`limoti, dunyodagi barcha narsalarga nisbatan mehr-shafqatni da`vat etgan buddaviylik, insonni Allohga e`tiqod qilishga va ilm olishga da`vat etgan islom dini, insonni ma`naviy kamol topishga da`vat etgan tasavvuf ta`limoti, diniy va dunyoviy bilimlar asosida shakllangan dunyoqarashga asoslangan ko`plab qaraslilar va ta`limotlar vujudga kelib rivojlangan. Markaziy Osiyo xalqlarning qadimgi diniy ta`limoti va mafkurasi bo`lib hisoblangan zardushtiylikda insonni ezgulikka da`vat etuvchi g`oyalar markaziy o`rinni egallab, bu ta`limotda insonni o`troq, osoyishta, tinch hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug`ullanishga da`vat etadigan g`oyalar ulug`lanadi. Zardushtiylikning bunyodkor g`oyalari insonlarni tinch-totuv yashashga, halol mehnat qilib Vatanni obod qilishga da`vat etadi. “Avesto”da vatanparvarlik g`oyasi ulug`lanib, odamlarni barkamol etib tarbiyalash masalasiga asosiy e`tibor qaratilgan. Zardushtiylik ta`limotida ona zaminni e`zozlash, uni obod qilish g`oyalari targ`ib etilgan. “Avesto”da aks etgan Zardushtning “Ezgu niyat, ezgu so`z va ezgu amalni tanlayman. Men barcha qabih andisha, qabih so`z va qabih amaldan yuz buraman” degan hikmatli so`zlari bugungi kunda ham katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir Bu o`hnas g`oyalar keyinchalik paydo bo`lgan boshqa diniy ta`limotlar, jumladan, xristianlik va islom

dinlari tomonidan ham qabul qilingan. Zardushtiylik ta`limoti o`z davrida shakllangan g`oyalar tizimidan iborat bo`lgan jamiyat mafkurasi edi.

Buddaviylik dini kushonlari davrida Markaziy Osiyo hududiga tarqalib, bu diniy ta`limotga ko`ra har bir inson beshta axloqiy talabga amal qilishi talab qilinadi. Bu axloqiy talablarga ko`ra har bir inson yomonlik qilishdan, yolg`on gapirishdan, o`g`rilik qilishdan, his-tuyg`ularga ortiqcha berilishdan, ichkilikdan o`zini tiyishi lozimdir. Buddaviylik ta`limotida axloqiy g`oyalarga katta e`tibor qaratilgan. Buddaviylik ta`limotida inson faqat o`z kuchiga tayangan holda “najotning oliyjanob sakkizlik yo`li”dan ongli harakat qilib o`z maqsadiga erishishi mumkin degan g`oya ilgari suriladi Buddaviylik ta`limotida asosan taqvodorlikning yo`lari va talablari to`g`risida fikr yuritilib, inson kamolotiga taalluqli bo`lgan fikr va g`oyalar lgari surilgan.

Jamiyatdagi ezgu g`oyalar barcha davrlarda insonni yuksak orzular bilan yashashga, oliyjanob maqsadlar yo`lida e`tiqod bilan kurashishga o`rgatadi. Insoniyatning adolat, tenglik, tinchlik, qardoshlik, farovonlik kabi g`oyalari turli diniy va dunyoviy ta`limotlar asosida odamlarni yuksak maqsadlar sari yo`naltirgan. Islom dini, Qur`on va hadislarda tabiatni asrash, ilm olish. odamiylik, vatanparvarlik, halollik, ruhiy poklik, rahm-shafqatli, mehr-oqibatli va adolatli bo`lish, ota-onani va ayolni ulug`lash to`g`risidagi ezgulik g`oyalari targ`ib qilingan. Hadislardagi “Ilm o`rganish har bir mo`rnin uchun farzdir”, “Yoshlikda olingan ilm toshga o`yilgan naqsh kabidir”, “Bir-birlaringizga xayr-ehsonli, mehr-oqibatli bo`lib, qo`l berib so`rashib yuringlar, shunda dilaringizdagi g`amu-g`ashlik ketadi”, “Vatanni sevish imondandir”, “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”, “Bir-birlaringizga ehson qilinglar, chunki ehson dildagi muhabbatni oshiradi”, “Jannat onalar oyog`i ostidadir”, “Avvalo onangga, yana onangga va yana onangga, so`ng otangga yaxshilik qil”, “Sizlarning yaxshilaringiz, axloqi yoqimli bo`lganlaringizdir”, “Ekmak niyatida qo`lingizda ko`chat turgan paytda behosdan qiyomat qoyim bo`lib qolishi aniq bo`lganda ham ulgursangiz uni ekib qo`yavering”, “Odamlarning yaxshisi-odamlarga foydalirog`idir”, “Qarindoshlarga muruvvat qilish xushxulqlik va yaxshi qo`shnichilik - yurtni obod va umrni ziyoda etadi”, “Halol rizq topish har bir mo`min uchun vojibdir”, “Hech bir ota o`z farzandiga xulqu odobdan buyukroq meros berolmaydi”,¹ degan da`vatlarda ezgulik va insonparvarlik g`oyalari mujassamlashgan.

Sharq Uyg`onish davri mutafakkirlari ham o`z asarlarida jamiyat rivojini tahlil qilib, ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta`sir ko`rsatadigan bunyodkorlik g`oyalari xususida o`z fikr va mulohazalarini bildirganlar.

Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv haqida” kabi asarlarida oliyjanob jamiyat, adolatli tuzum haqidagi o`z fikr-mulohazalarini bayon qilib, o`z davri uchun izchil ta`limot yaratdi. U o`z asarlarida har tomonlama yetuk, barcha aholini baxt-saodatga, ilm-ma`rifatga olib boruvchi yuksak axloqqa ega ideal jamoa haqidagi ilg`or g`oyalarni ilgari surdi.

Buyuk o`zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Alisher Navoiy esa o`zining she`rlari va dostonlarida ma`rifatsizlik, jaholatga qarshi kurash g`oyalarini ulug`laydi. Insonlarni mehnatga, yaratuvchilikka, adolatga chaqiradi. Alisher Navoiy ma`rifatga asoslangan jamiyat yaratishni orzu qilib, uning bu orzulari “Farxod va Shirin”, “Saddi Iskandariy” kabi dostonlarida o`z ifodasini topadi.

Sharq Uyg`omsh davrida o`z ta`limotlarini yaratgan buyuk mutasavvular Xoja Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Abdulxoliq G`ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Najmiddin Kubro, muhaddislar Imom Buxoriy, Imom Termiziylarning ta`limotlarida aks etgan komil inson g`oyalari, adolat haqidagi qarashlari jamiyatning sog`lom ma`naviy-axloqiy ruhini saqlash va mustahkamlashga xizmat qilib, bu g`oyalarda Valan va xalq manfaati yo`lidagi fidoyilik va insonparvarlik ulug`lanadi. Bunyodkor va ezgu g`oyalar Malimud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Mirzo Abdulqodir Bedilar ijodida chuqur o`rin egalladi va o`zbek davlatchiligining rivojlanishida ham muhim omil bo`lib xizmat qildi. Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asarlarida davlat ldorasi va ahli fuqaroga munosabatda adolat, insof, diyonat, el- yurt tinchligi va obodligi masalasi bosh g`oya sifatida ilgari surilgan.

Bu g`oyalar Amir Temur va temuriylar davlati g`oyaviy tamo- yilarning ustuvor yo`nalishlarni tashkil etadi. Amir Temurning bunyodkorlik g`oyalari va amaliy faoliyati katta ahamiyatga ega bo`lib, uning asosiy maqsadi bunyodkorlik va yaratuvchilik edi. O`zbekiston tarixining barcha davrlarida va turli xalqlar tarixida milliy g`oya va mafkura o`zida gumanizm talablarini, xalqning iroda va intilishlarni aks ettirib jamiyatni birlashtiradi hamda uning salohiyati va imkoniyatlarini to`la yuzaga chiqaradi. Milliy istiqlol g`oyasining hayotga tatbiq etilishi va demokratik tamoyillarning amal qilishi davlat, jamiyat va fuqarolarning o`zaro munosabatlaridagi qonuniylikka asoslanadi. Shunday qilib, milliy istiqlol g`oyasining tarixiylik tamoyili xalqimiz ruhini, dahosini aks ettiruvchi o`lmas qadriyatlar bilan uzviy bog`liq bo`lib, buyuk ajdodimiz, sohibqiron Amir Temurning “Kuch – adolatdadir” degan shiori milliy g`oyaning tarkibiy qismini tashkil etadi. Amir Temur o`z hayotini xalqning farovonligi, yurt obodonchiligi uchun sarfladi, uning davrida hashamatli binolar, qurilish mshootlari, go`zal bog`lar bunyod qilindi, maktab va madrasalar, masjidlar qurildi. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va ilm-fan taraqqiyotiga katta e`tibor qaratildi. Bu davrda tasavvuf ta`limoti keng rivojlanib, Amir Temur tasavvufdagi poklanish, to`g`ri va sofdil bo`lish, halol mehnat qilish, biror kasbni egallash, muhtojlarga mehr-shafqat ko`rsatish kabi g`oyalarni xalqqa singdirish uchun doimiy ravishda harakat qildi. Temuriylardan Shohruh. Ulug`bek, Husayn Boyqaro, Bobur Mirzolar davlatni boshqarishda, din va tasavvuf qoidalariga amal qilishda, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishda uning an`analarini izchil ravishda davom ettirib jamiyat taraqqiyoti va inson kamolotiga yordam beradigan bunyodkor g`oyalarni rivojlantirishga katta e`tibor qaratdilar. Temuriylar davrida ijod qilgan Nizomiddin Mir Alisher Navoiy o`z asarlarida jamiyat va inson munosabati, insonning baxt-saodati, komil inson va fozil jamoa, ta`lim-tarbiya masalalariga o`z e`tiborini qaratib, u xalq orasida insonparvarlik g`oyalarini yoydi, turli millat va elatlar o`rtasidagi do`stlikni ulug`ladi. Navoiyning yaxshilik, ezgulik, muhabbat, do`stlik, adolat, tinchlik, osoyishtalik va boshqa go`zal fazilatlar, ma`naviy-axloqiy qadriyatlar to`g`risidagi qimmatli fikrlari bugungi kunda ham barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo`lmoqda.

Amir Temur va temuriylar davrida Saadiddin bin Umar Taftazoniy, Mir Savid Jurjoniy, Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsiddin Munshiy, Mavlono Abdulla Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono Nug`moniddm Xorazmiy, Xoja Afzal, Jalol Hokiy va boshqa olimlar yashab ijod etganlari. Badiiy adabiyotda, tasavvuf she riyatida, nazm va nasrda, g`azal va ruboiylarda adolatli jamiyat va komil inson g`oyalari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Lutfiy, Binoiy, Qosimi Anvar va boshqalarning badiiy asarlarida rivojlantirildi. Husayn Voiz Koshifiy va Jaloliddin Davoniylarning axloq va ta`lim-tarbiya masalalariga bag`ishlangan maxsus risolalari yaratildi. Amir Temur va temuriylar davrida Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy., Abdurazzoq Samarqandiy, Hoftz Abro`, Fosih Xavofiy, Mo`yniddin Isfizoriy, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar ham ijod qilib, o`z davrining tarixiy hodisalari, madaniy yuksalishi, ma`naviy hayotdagi g`oyaviy, mafkuraviy jarayonlarni yoritib berishgan edi.

XVI-XIX asrlar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va xonliklar davrida ilm-tan, madaniyat va san`at taraqqiyo`tida o`ziga xos xususiyatlar ko`zga tashlandi. Shayboniylar davrida ihn-fan, madaniyat va san`at taraqqiyoti vorislik asosida rivojlanib borgan bo`lsa, Ashtarxoniylar davrida dunyoviy fanlarning rivojlanislu ikkinchi o`ringa tushib qolib, din va tasavvufga bo`lgan e`tibor kuchaydi. Shayboniylar davrida Movarounnahrda, Mirzo Ulug`bek akademiyasi an`analarini davom ettiruvchi fidokor olimlar yetishib chiqib, fanning turli sohalarida Kamoliddin Ibrohim, Xoja Muhammad, Qiyomiddin Shaydo, Muhammad Mazid, Hakim Shahrisabziy kabilar yetishib chiqdilar. Ilmi nujum sohasida Qiyomiddin Shaydo, Mavlono Kavkabiy, Muhammad Amin ibn Ubaydilla, Mahmud ibn Ahrnad Foziliy kabilar ijod qilib ilmiy goyalarni rivojlantirgan bo`lsalar, tibbiyot sohasida Muhammad Mazid, Mavlono Baqo, Mavlono Rafe, Muhammad Husayn ibn Shiroq Samarqandiy, Shohali lbn Sulaymon kabilar ijod qildilar. Ashtarxoniylar davrida Muhammad Sharif Buxoriy, Mulla Tursun Fariziy, Mulla Yusuf Qorabog`iy, Boboxoja ibn Xoja Orif Samarqandiy va boshqa olimlar falsafa, tasavvuf, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya, matematika, handasa, kimyo, mantiq kabi fanlar sohasida ijod qilib ilmiy g`oyalar rivojiga o`z hissalarini qo`shdilar. Ashtarxoniylar davrida badiiy adabiyot sohasida ham bir muncha yutuqlarga erishilib, bu davrda Mirzo Abdulqodir Bedil, Sayido Nasafiy, Turdi, So`fi Olloyor, Boborahim Mashrab, Xoja Samandar Termiziy, Mutribiy, Mulla Sodiq Samarqandiy ijod qildilar. Xonliklar davrida Buxoro amirligida tarix, adabiyot musiqa va san`at bir muncha taraqqiy etib, tarix sohasida Muhammad Ya`qub ibn Doniyolbiy Buxoriy, Mirzo Shams Buxoriy, adabiyot sohasida Muhammadniyoz Nishotiy, Mujnm-Obid, Shavqiy, Joniy, Xiromiy, Vola, Junaydulloh Hoziq kabi shoirlar ijod qildilar. Xiva xoni Abulg`ozixon tomonidan “Shajarayi turk” va “Shajarayi tarokima” asarlari yaratildi. Xiva xonligida qo`lyozma kitob san`ati taraqqiy topgan bo`lib, bu yerda Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, Muhammad Rizo Oxund kabi usta xattotlar tomonidan she`riy asarlar, tarjima va tarixiy kitoblar yuksak mahorat bilan ko`chirilgan. Qo`qon xonligida Qo`qon xoni Umarxon Amiriv taxallusi bilan ko`plab she`rlar yozgan. Fazliy Namangoniy, Maxmur, Gulxamy, Jahon otin Uvaysiy, Mohlaroyim-Nodira Qo`qon adabiy muhitining yirik vakillaridir.

XIX asrning oxiri va XX asr boshlari Turkistonda ma`rifatparvarlik davri bo`lib, ma`rifatparvarlik ikki bosqichdan iborat bo`ldi. Birinchi bosqichda mavjud tuzum va tartiblarni tanqid qilish, madaniy yangiliklarni egallash, horijiy tilarni o`rganish, yangicha ilm-fanning ahamiyatini ko`tarish kabi masalalar kun tartibiga qo`yilib, Ahmad Donish, Avaz O`tar, Furqat, Muqimiy, Zavqiy kabilar bu davrning vakillari edilar. Ikkinchi bosqichda ma`rifatparvarlikdan jadidchilik harakati kelib chiqdiki, u endilikda yangicha ta`lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo`lga qo`yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash, maorif-madaniyatga yangi tartiblarni o`rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni kun tartibiga qo`yish darajasiga ko`tarildi. Turkistonda yangi usul maktablarii ochilib, ma`rifatparvar, ilg`or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o`qish kitoblari, qo`llarinialar yaratdilar. Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdurauf Fitrat, Abdullo Avloniy, Ishoqjon Ibrat kabilar jadidchilik harakatida faol ishtirok etdilar. Jadidlar ta`lim-tarbiya masalalari bilan birgalikda mustaqillik, ozodlik g`oyalarini ham kun tartibiga qo`ydilar hamda uni amaliyotga joriy qilishga harakat qildilar.