O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

QADIMGI SIVILIZATSIYALAR TARIXINI DAVRLASHTIRISH

Jamiyat tarixining boshlanishi va eng uzoq davri agar hisob mezolitdan boshlansa – 10 ming yildan ko’proq vaqt (tarixiy vaqtni 4/5 qismi) neolit, ilk sinfiy jamiyat va antik sivilizatsiyalarni o’z ichiga oladi. Undan oldin insoniyat jamiyati arafasi – Homo Sapiens (arxeologik turkumlash bo’yicha o’z o’tmishdoshi neandertalni siqib chiqargan kromanon) zamonaviy qiyofadagi odamni kirib kelishidan boshlanadi.

Insoniyat jamiyati arafasi

Yuqori paleolit boshlanishi bilan Osiyo, Yevropa va Shimoliy Amerika hududlarining katta qismidan muzliklarni chekinishi natijasida keyin zamonaviy odamlar o’tmishdoshlarining hayot kechirish sharoitlari o’zgardi, qaysiki ular, o’z evolyutsiyalarida 2 mln. yil davomida bir necha bosqichlarni bosib o’tdilar. Bu davrda biosferaning rivojlanishida buyuk voqea yuz berdi: evolyutsiyaning cho’qqisi, kromanon paydo bo’ldi, keyinchalik bu mavjudotga “aqlli odam” faxriy unvonini berdilar. Uning biologik pasporti: tur-aqlli odam (Homo Sapiens; ba’zida populyatsiya to’g’risida gapirganda Homo Sapiens, Sapiens deyishadi).-urug’-odam (Homo). 2 mln. yil oldin odamsimon maymunlarning evolyutsiyasi natijasida shakllangan: oila-gominidlar (Hominidlar);-otryad-primatlar(Primates), hozirgi paytda hayot bo’lgan bizning qarindosh-maymunlar kiradi;

sut emizuvchilar sinfi (Mamalia), yer sharida ularning hukmronligi 10 mln. yil ilgari, avval yetakchi bo’lgan dinozavrlarning kosmik halokati, yoki qandaydir evolyutsion falokatdan keyin boshlandi;
xordalilar tipi (chordata) ularning o’tmishi 100 mln. yillarga cho’zilib ketadi.
Aqlli Odam Yer sharida biologik evolyutsiya natijasida paydo bo’ldi. Uning asosiy nihoyasi-o’ta murakkab, nozik, bilishning mukammal quroli bo’lgan odam miyasini shakllanishi edi. Har bir tirik jonzot o’zininig sezish organlariga ega, u atrof-muhitda yuz beradigan o’zgarishlarga adaptatsiya qilishga yordam beradi. (Aks holda undagi keskin o’zgarishlarda u yoki bu tur hatto urug’ yo’q bo’lib ketadi). Faqat inson tabiatdan qabul qilingan axborotni qayta ishlash in’omini oldi. Aqliy xulosa qilish, umumlashtirish , atrof-muhitga moslashish va uni o’zgartirish uning alohida unsurlarini o’z ehtiyojlariga moslashtirish qobiliyatiga ega bo’ldi.
Zamonaviy odamni paydo bo’lishi, uning gavdasini tuzilishi va hayot tarzida boshqa o’zgarishlar ham yordam berdi: Tik yurish; ovqatga o’simlik va hayvon mahsulotlarini ishlatish, bu ovqatni xilma-xil qildi, odamlarni halokatli vaziyatlarda tirik qolishiga yordam berdi; mehnat qurollaridan foydalanish-boshda ibtidoiy, keyin yana murakkab olovni o’zlashtirish.
Yuzlab avlodlarning tajribalari asosida ijtimoiy hayotning qoidalari ishlab chiqildi, jamiyatni birinchi bo’g’ini sifatida juft oila, hamda urug’ jamoasi (minimal-25, maksimal-200-500 odam) shakllandi. Oilalar o’zlariga eng oddiy turarjoylar qurdilar yoki g’orlarda joylashdilar. Vaqti-vaqti bilan jamoa hayvonlar podasini harakati orqasidan yurdi; aholi zichligi juda oz, kishi 50-100 km.²ga to’g’ri kelar edi. Bu hozirgi Xorazm viloyati hududida (40 ming km.²) yoki Daniyada (44 ming km.² ) bor yo’g’i ikki ming yoki bir ming kishi yashashi mumkin edi.
O’rta va yuqori paleolit davomida ishlab chiqarish tashkiloti yuzaga keldi, uning asosida yosh, jins taqsimoti va mehnatni oddiy kooperatsiyasi turar edi. Erkaklar ov - baliqchilik va mehnat qurollari tayyorlash bilan shug’ullanar edilar, bu esa hayvonlarni ov qilish imkoniyatlarini kengaytirar edi. Ayollar terimchilik, ovqat tayyorlash, olovni saqlash, bola tarbiyasi bilan shug’ullanar edilar.
Nutq-so’zlashni rivojlanishi muloqot qilishga, to’plangan tajribani va dastlabki bilimlarni uzatishga yordam berdi. Ibtidoiy san’at paydo bo’ldi-g’orlarda,Altamir g’orida (Ispaniya), Lasko g’ori (Fransiyada), Kapova g’ori (Ural), Zarautsoy g’ori (O’zbekiston), Sarmishsoyda (O’zbekiston) hayvonlar, ov manzarasi tasvirlari saqlanib qolgan, ibtidoiy diniy e’tiqodlar-totemizm, animizm, magiya, dafn marosimlari, bag’ishlov marosimlari tarqaldi.
Oqibatda, aqlli odam o’zining o’tmishdoshlariga qaraganda nafaqat biologik, balki ma’lum ijtimoiy farqlarga ega edi: nutq; Homoning o’tib ketgan ajdodlariga qaraganda, anchagina rivojlangan ehtimollar va qobiliyatlarga; ishlab chiqarishning turli xil qurollarini tayyorlash va foydalanish; birlamchi hamkorlik va mehnatni yosh jinsiy taqsimoti; oila va urug’ jamoasi; ilk bilimlar, ibtidoiy san’at, birgalikda yashash va animistik e’tiqodlar. Lekin sivilizatsiya piramidasining barcha “qavat” va “xonalari” to’ldirilmagan edi. Mehnatning natijalarini o’zlashtirish shakllari hali endi yuzaga kelayotgan edi, faqat mehnat qurollariga shaxsiy egalik qilish bilan cheklanish, ovchilik, o’ljalar, terimchilik mahsulotlarining natijalarini jamoa bo’lib bir tekisda taqsimlash mavjud edi. Hali ijtimoiy guruhlar, davlat va huquq yo’q edi. Ushbu sabablar bo’yicha jamiyatning bu davrini tarixning birinchi fazasi deyishga bizga asos yo’q. Bu baribir ming yillarga cho’zilgan jamiyat arafasidir. Bu davrda ibtidoiy jamoalar Osiyo, Afrika, Yevropa, Amerikaning bepoyon hududlarida joylashgan edi, K.Yaspers tarixgacha bo’lgan davrning asosiy yakunlarini quyidagilarda ko’radi:
“1. Olov va qurollardan foydalanish.Unga va boshqasiga ega bo’lmagan tirik mavjudotni biz odam deb hech ham bilmas edik.
2. Nutqing paydo bo’lishi. Hayvonlarning o’zaro bir-birlarini tushunishini, o’z hissiyotlarini ichki sabablar bilan ifodalashidan, tubdan farq qilgan predmetli dunyoning mazmunini uzatadigan nutqda anglanadigan fikrlash va nutqni ob’ekti bo’lib xizmat qiladigan ifodalash qobiliyati faqat insonga xos.
3. Insonni shakllantiradigan usullar o’z-o’zini ustidan zo’ravonlik qilish, misol uchun tabu vositasi bilan insonning tabiatini o’zida u faqat tabiatni bir qismi bo’lib qolishi mumkin emasligi, uni o’zida jo qilingan, aksincha u oz’ini san’at orqali shakllantiradi. Inson tabiati-bu uni sun’iyligidir.
4. Guruh va jamiyatlarning tashkil topishi. Kishilik hamjamiyatining primatlar tashkil etadigan guruhlari, hukmronlik va bo’ysunish munosabatlaridan asosiy farqi odamlarning uni mazmunan ahamiyatini anglashida bo’ladi…”
Oqibatda bu vaqt ichida insonning ijtimoiy genotipi shakllandi. U nafaqat o’z tirikchiligi va tabiat injiqliklaridan ko’proq mustaqil bo’lishi va mehnat qurollari va texnologiyalarni qo’llashi uchun eng avvalo muloqot vositalari va fikrlarni uzatish, kishilik hamjamiyatlarini tashkil etishda insonning genotipi aks etdi. Axloqiy norma va ma’naviiy dunyo, insonning o’zini anglashda ko’rindi.