2. jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, sh, ch, k, q, x, h. Undoshlarni jarangli va jarangsizlarga ajratishda quyidagi sabablar nazarda tutiladi:
a) jarangli undoshlarni talaffuz etganda, tovush paychalari qatnashib taranglashadi va ular orasidadan o`tayotgan havo oqimi tovush paychalarini titratadi. Jarangsizlarni talaffuz qilganda esa ovozdorlik sezilmaydi, chunki havo oqimi tovush paychalarini titratmaydi va taranglashmaydi;b) jarangli undoshlarni talaffuz qilganda jaranglashish seziladi. Shovqinli undoshga ovoz qo`shiladi. Lekin ovoz miqdori shovqinga nisbatan kam bo`ladi. v) Jarangsiz undoshlar faqat shovqindan hosil bo`ladi va ovoz mutlaqo ishtirok etmaydi.
Sonor undoshlar tarkibida ovoz miqdori shovqinga qaraganda ko`p bo`ladi. SHuning uchun ham ular undoshlar ichiga ovozliroq bo`lib unlilarga yaqin turadi. Ammo tarkibida qisman bo`lsa ham, shovqin ishtirok etgani uchun sonorlar undoshlarga kiradi. O`zbek tilida sonorlar beshta -m, ng, n, l, r . Boshqa undoshlarning hammasi shovqinlilar hisoblanadi.
II. Hosil bo`lish o`rniga ko`ra undoshlar uch turga bo`linadi: 1) Til undosh lari; 2) Lab undoshlari;3) bo`g`iz undoshlari.
1. Til undoshlari to`rt xil;1) til oldi; d, j, z, e, n, r, s, t, ch, sh; 2) til o`rta y, 3) til orqa; k, g, ng, 4) chuqur til orqa undoshlari: q, g`, x. 2. Lab undoshlari bevosita lablar ishtirokida hosil qilinuvchi tovushlar bo`lib,ularga b, p, m, v, f, undoshlari kiradi. Bular ham o`z navbatida ikki turga bo`linadi; 1) lab -lab undoshlari; b, p, m, 2) lab-tish undoshlari: v, f. Lab undoshlari boshqa tillardan o`zlashgan so`zlar tarkibida keladi. masalan, vagon, vaqt, vafo, fazo, farmon , telefon kabi.
3. Bo`g`iz undoshlari h. Bu tovush bo`g`iz boshlig`ida hosil bo`ladi.
III. Hosil bo`lish usuliga ko`ra undoshlar uch turga bo`linadi: 1) portlovchilar; 2) sirg`aluvchilar; 3) portlovchi -sirg`aluvchilar.
1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a`zosining o`zaro jipslashuvi va o`pkadan chiqayotgan havo oqimining ana shu a`zolarga zarb bilan urilib, portlab o`tishidan hosil bo`ladi; Bunga: b, g, d, j, k, p, t, ch, q undoshlari kiradi. Portlovchilar ham o`z xususiyatiga ko`ra ikki turga bo`linadi: a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q . b) qorishiq portlovchilar; ch, j, (d+j). II . Sirg`aluvchi undoshlar ikki nutq a`zosining o`zaro yaqqinlashuvi va havo oqimining ana shu ikki a`zo orasidan ishqalanib-sirg`alib chiqishi bilan hosil bo`ladi va unga v, j (jabra so`zidagi), z, y, s, f, x, sh, g`, h undoshlari kiradi.
Masalan, havo oqimining ikki lab o`rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tishlar orasidagi tor oraliqdan sirg`alib o`tishi v, f, undoshlarini; til bilan yuqori milk o`rtasidagi tor oralig`dan sirg`alib o`tishi j, z, s, sh undoshlarini tilning o`rta qismi bilan qattiq tanglayning o`rta qismi orasidagi tor oralig`dan sirg`alib o`tishi Y undoshni: tilning o`rta qismi bilan tanglayning orqa qismi o`rtasidagi tor oralig`dan sirg`alib o`tishi g`, x undoshlarini: bo`g`izdagi un paychalari orasidagi tor oralig`dan sirg`alib o`tishi h, undoshini hosil qiladi.
III. Portlovchi - sirg`alubchi undoshlar portlash va sirg`alish jarayonining bir vaqtda yuz berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m, n, ng, r undoshlari kiradi.
Bu undoshlar hosil bo`lish uculiga ko`ra portlovchilar sirg`aluvchilardangina emas, hatto o`zaro ham farqlanadi. Masalan, m undoshning hosil bo`lishida havo oqimining bir qism og`iz bo`shlig`idan lablarning to`sig`iga uchrab, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun bo`shligidan sirg`alib chiqadi n undoshida esa til uchi yuqori tishlarga va milkka tegib yarim portlash yuz beradi, havo oqimining qolgan qismi burun bo`shlig`i orqali sirg`alib chiqadi.
Havo oqimining burun bo`shlig`i orqali sirg`alib chiqishi ng, (n+g) tovushini ham hosil qiladi. Shuning uchun bunday tovushlar burun undoshlari deyiladi; l undoshini hosil qilishda til uchi yuqorida tomon bukilib, milkka tegadi, lekin havo oqimining tilning ikki yonidan sirg`alib o`tishi uning og`iz bo`shligidan bir qism portlab, biir qism sirg`alib o`tishiga olib keladi, shu sababli u yon tovush deb ataladi, r undoshlarini hosil qilishda o`pkadan chiqayotgan havo to `lqini tilning uchiga zarb bilan
kuchli uriladi va uni titratadi, tilning titrab turishi havo oqimining og`iz bo`shlig`idan ham portlab, ham sirg`alib chiqishiga sabab bo`ladi va shunga ko`ra u titroq tovush yuritiladi.
Portlovchi- sirg`aluvchi tovushlarning hosil bo`lishida port- lovchilarga xos ikki nutq a`zosining jipslashuvi, ham sirg`aluvchilarga o`xshash ikki nutq a`zosi orasidagi tor oraliqdan ( yoki burun bo`shlig`idan ) sirg`alib o`tishi yuzaga keladi.
