O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

O` unlisi o`rta keng, til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli sodda so`zlarning birinchi bo`g`iniga keladi. O`g`ri, o`rin, o`g`il, o`qish kabi.
U unlisi orqa qator, tor va lablangan tovushdir, bu unlini talaffuz qilganda, tilning to`g`ri vertikal harakati tanglay orqasida qaratilgan bo`ladi, vertikal harakati esa tanglayga tomon ko`tariladi, lablar chuchayadi. Masalan: ulug`, urug` kabi so`zlarda til orqa, ulkan, unsiz kabi so`zlarda til oldi tomon talaffuzga moyil bo`ladi.


29 s UNDOSH FONEMALAR VA ULARNING TASNIFI

Ovoz va shovqindan hosil bo`lib,og`iz bo`shlig`ida to`siqlarga uchraydigan nutq tovushlari undosh tovushlar deyiladi. Hozirgi o`zbek adabiy tilida undosh fonemalar 21 ta; b, v, g, d, z,y, k, l, m, n, p, r , s, t, f, x ch, sh, q, h, ng, bo`lib, qoyidagi harflar orqali ifoda etiladi; b, v. g, d, j, z, y, k, l, m, n, p, s, t, x, ch, sh, q, g`,h, hg.

Undoshlarni tasnif qilish unlilarga nisbatan ancha murakkabdir, chunki undoshlar paydo bo`lishi jarangliligi, jarangsizligi, ovozning ishtiroki kabi belgilari bilan unlilarga qaraganda turlichadir.
Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan azolar ham turlicha harakat qilishi mumkin. Masalan,t, d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa b, p tovushlari hosil bo`lishida lablar ishtirok etadi. Undosh tovushlarning talaffuzida faol ishtirok etgan azolar shu tovushning hosil bo`lish o`rni hisoblanadi. Shunga ko`ra t, d undoshlari til undoshlariga,b, p undoshlari esa lab undoshlariga kiradi.
Undosh tovushlar nutq a`zolarining biror erida to`siqqa uchrab o`tishlari( shovqin hosil qilishlari) bilan o`ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va holatiga, havo oqimi og`iz bo`shligining qayeriga to`ziqqa uchrashishiga faqat shovqindan ustunligiga talaffuz usullariga ko`ra bir-birlaridan farqlanadi.
1. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra;
2. Hosil bo`lish (artikulatsiya) o`rniga ko`ra;
3. Hosil bo`lish (artikulatsiya ) usuliga ko`ra;
1. Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra ikkiga bo`linadi: a) shovqinlilar ; b) sonorlar .
Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko`proq bo`lgan yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, y, k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, g`, h kabi undoshlardir.
Shovqinli undoshlar ham o`z navbatida ikkiga bo`linadi;
1. jarangli undoshlar: b,v, z, d, j, g, g`, y, m, p, n, r, l, ng.