|
Umumiy fonetika.Nutq tovushlarining nazariy masalalari, ohang urg`uning tabiati, bo`g`in tuzilishi tilning tovush tomonining grammatik tizimiga munosabati kabi masalalarini o`rganiladi.
Xususiy fonetika. Aniq bir tilni (masalan, o`zbek tili) ning nutq tovushlari,urg`usi bo`g`in tuzilishi, ohang tomoni kabi masalalar o`rganiladi.
Tarixiy (diaxron) fonetika. Tovush tizimidagi taraqqiyot va o`zgarishlarni o`rganadi.
Tasviriy (sinxrom) fonetika. Muayan birorta tilning ma`lum bir davrdagi (masalan, o`zbek tili) ning tovushlar tuzilishini o`rganadi.
Eksprimental fonetika.Tildagi tovushlarning artikulatsiyasi va akustik tomonini ma`lum asbob lar orqali tekshiradi va boshqalar.
23 s. O`ZBEK TILINING FONETIK VOSITALARI
So`z ma`nolarini ajratish va chegaralash uchun xizmat qiladigan vositalar fonetik vositalar deyiladi.Bunga nutq tovushlari, urg`u, ohang kiradi.Nutq tovushlari alohida kelsa ma`no ifodalamaydi, balki har qanday so`z nutq tovushlari vositasida shakllanadi. Masalan: o,f,t,o,b, o,l,m,a, tovushlarini ma`lum bir tartibda talaffuz qilsak oftob, olma so`zlari hosil qilinadi.So`zlar o`z tovush tarkibiga ko`ra turlicha bo`ladi:
1. Bir tovush bilan farq qiladigan so`zlar; osh-oz, o`t-o`s, oq- ot, ov-ol, or-os,ol-ov, bola-tola, aziz-azim, olma-olsa kabi.
2. Tovushlarning joylashish tartibiga ko`ra farq qiladigan so`zlar; xo`sh- sho`x(birinchi so`z tarkibidagi birinchi tovush x ikkinchi so`zning oxirida qo`llangan).
3. Biror tovushning ortiqligi bilan farq qiladigan so`zlar: sava-savat, tana-tashna, cana-sahna, o`roq- so`roq, o`rik- ko`rik, taxt-taxta kabi.
Demak, tovush so`zning eng kichik bo`linmaydigan fonetik birligidir. Masalan, ona so`zida uchta (o+n+a), bola so`zida to`rta (b+o+l+a) mehnatkash so`zida to`qqizta (m+e+h+n+a+t+k+a+sh) tovush bor.
So`z ma`nolarini farqlash uchun ishlatiladigan nutq tovushlari fonema deyiladi. Masalan, bor-bar, bo`r -so`zlari tarkibidagi o, a, o` unli tovushlari, bosh- qosh, tosh, shosh so`zlaridagi b, q, t, sh, undosh tovushlari shu so`zlarning ma`nolarini farqlash uchun xizmat qiluvchi fonemalardir.
Hozirgi o`zbek tilida 31 ta fonema bor, lug`at tarkibidagi barcha so`zlar, grammatik ko`rsatkichlar ana shu fonemalarning ma`lum bir tartibda ketma-ket joylashishi orqali shakllangan.
Ayrim hollarda o`xshash (omonim) so`zlarning ma`no va grammatik shakllariniajratishda urg`u(so`z urg`usi) gapning maqsadiga ko`ra turini ajratishda esa ohang (intonatsiya) fonetik vosita bo`lishi mumkin.
24 s. NUTQ TOVUSHLARINING UCH JIHATI
Nutq tovushlarining uch jihati bor; fiziologik (artikultsiya- talaffuz) jihati, akustik (eshitilish) jihati va lingvistik (funktsional- ma`no) jihati.
Fiziologik (artikulatsiya) ya`ni talaffuz jihati. Nutq a`zolarining tovush hosil qilish paytidagi harakati va holati, artikulatsiya deyiladi. Bunda ikki narsa farqlanadi; 1) artikulatsiya o`rni, 2) artikulatsiya usuli.
Nutq tovushlarini hosil qilish paytida u yoki bu nutq a`zolarining faol qatnashgan qismi artikulatsiya o`rni deyiladi. Masalan: л, н, з, с, д, kabi tovushlarni hosil qilishda tilning old qismi va ularning milkka yaqinlashuvi ko`proq kuzatiladi. Shuning uchun bunday tovushlarning artikulatsia o`rni til oldidir.
Tovush hosil bo`lish paytida ikki nutq a`zolarining bir-biri bilan jipslashuvi yoki jipslashmay orada havoning o`tib ketishi uchun bo`shliq
qolishi artikulatsiya deyiladi.Masalan: b, m, p, tovushlari aytilganda lablar bir-biriga jipslashadi va so`ng havo lablarni yorib portlab chiqadi.
Akustik (eshitilish) jihatidan tovush biror jismning boshqa bir jism ta`sirida tebranishi va bu tebranishining quloqqa eshitilishidir. Nutq tovushlari tovush paychalarining tebranishidan hosil bo`ladigan ovozdan, nutq a`zolarida hosil bo`ladigan shovqindan iboratdir.
Eshitilishi jihatidan tovushning balandligi kuchi tembri va cho`ziqligi farqlanadi. Tovushning balandligi tebranish miqdoriga bog`liq, agar tebranish qancha ko`p bo`lsa tovush shuncha baland bo`ladi yoki aksincha tebranish kam bo`lsa tovush shunchalik past bo`ladi.
Nutq tovusshlarining kuchi tebranishning shiddatiga bog`liqdir. Tebranish darajasi qanchalik katta bo`lsa, tovush ham hunchalik kuchli chiqadi. Tovushning kuchi o`pkadan chiqayotgan havo oqimining nutq a`zolariga qanday kuch(zarb) bilan urilishiga bog`liq.
Lingvistik (ma`no) jihatdan. Nutq tovushlarini birlashtiruvchi yoki ularni farqlovchi belgilari haqida ma`lumot berildi. Tovushlarning ma`no (funksional) tomoni deyilganda ularning so`zda ma`no farqlash xususiyati tushuniladi. Masalan: bir, bor, bar, bo`r kabi so`zlar uch tovushdan tashkil topgan bo`lsa ham e, u, a, o, o`, kabi unlilar ma`no farqlaydi, demak ular fonema sanaladi. Tovushlarning so`zda ma`no farqlovchi xususiyati fonema uchun asosdir.
25 s. NUTQ A`ZOLARI VA ULARNING VAZIFASI
Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etuvchi a`zolar nutq a`zolar deyiladi. Nutq a`zolarining jami nutq apparati deb ataladi. Nutq apparati quyidagi qismlarga bo`linadi;
1. Nafas yo`li ( buunga o`pka, bir juft bronxlar va nafas yo`li yoki traxeya kiradi ). Nafas yo`li tovush hosil qilish uchun havo manbayi sanaladi ya`ni o`zidan yuqaridagi nutq a`zolariga havo yetkazib beradi.
2. Bo`g`iz boshlig`i (bunga halqasimon, piramidasimon,qalqonsimon tog`aylar hamda ovoz (un) paychalari kiradi). Uning vazifasi ovoz (un) manbayidir. Chunki bo`g`izda ko`ndalang joylashgan elastik, yupqa un paychalari mavjud bo`lib,so`zlash paytida o`pkadan chiqayotgan havoning kuchi bilan titraydi va ovoz hosil qiladi. Unlilar, sonor va jarangli undoshlardagi ovoz ana shu un paychalarining bo`g`iz bo`shlig`i va tebranishi natijasidir.
3. Og`iz bo`shlig`i (bunga til tanglay, kichi til, tishlar joylashgan).
U shovqin manbayidir. Chunki bo`g`iz orqali o`tgan havo oqimi til, tanglay -yoki ikki labning to`siqligiga duch kelib, shovqin bo`ladi.
O`g`iz bo`shlig`i pastki jag`ning harakati bilan keng va tor holatga o`tib turadi. Og`iz bo`shlig`idagi a`zolarning turlicha harakati xilma-xil tovushlarning shakllanishiga yordam beradi.
Og`iz bo`shlig`i shovqin qiladigan a`zo bo`lish bilan birga ayni vaqitda tovush kuchaytirgich (rezanator) vazifasini bajaradi.
4. Burun bo`shlig`i. Tovushlarni hosil qilishda bo`yoqdorlik, ohangdorlik vazifasini bajaradi va tovushlarning talaffuzida alohida o`rin tutadi.
Nutq tovushlarini hosil qilishda hamma nutq a`zolari ham bir xilda ishtirok etmaydi. SHunga ko`ra ular ikki turga bo`linadi; 1) faol a`zolar , 2) nofaol a`zolar.
Nutq tovushlarini hosil qilishda nisbatan ko`proq ishtirok etadigan nutq a`zolari faol a`zolar deyiladi. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, tovush paychalari faol a`zolar hisoblanadi.
Tovush hosil qilishda kam qatnashadigan nutq a`zolari nofaol a`zolar deyiladi. Bunga tish, qattiq tanglay, burun bo`shlig`i kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
