O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

3 - guruh tuslanish
birlik ko`plik
I -ay (-ayin) -aylik
II -gin -ingiz
III -sin -sinlar


TAKRORLASH UCHUN SAVOLVA TOPSHIRIQLAR

1. Fe`lning qanday xoslangan shakllari mavjud?

2. Qanday qo`shimchalar sifatdosh hosil qiladi?
3. Ravishdoshlarning qanday turlari mavjud?
4. Harakat nomidagi otga va fe`lga xos xususiyatlar nimalardan iborat?
5. Qaysi shakllar modal shakllar?
6. Tuslanish deb nimaga aytiladi?


64 s. FE`L ZAMONLARI

Ish -harakatning nutq so`zlanib turgan paytga bo`lgan munosabatlarini ifodalaydigan kategoriyalar fe`l zamonlari deyiladi. Ish- harakat nutq so`zlanib turgan paytdan oldin, bir vaqtda yoki keyin bajarilishi mumkin. Shunga ko`ra fe`llarda uch zamon shakli mavjud. O`tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon . Bu zamon shakllari bir necha turlarga ham bo`linadi. Chunki harakat ma`lum bir paytda so`zlovchining ko`z oldida bajarilishi mumkin bo`lganidek, harakat haqida boshqa biror shaxs xabar qilishi mumkin, yoki harakat nutq jarayonida boshlanib, tugashi yoki keyinchalik ham davom etishi mumkin.

O`TGAN ZAMON FE`LI

Ish -harakatning nutq jarayonidan oldin bajarilganini bildiradi. O`tgan zamon fe`li ko`p shaklliligi, turli-tuman ma`no xususiyatlariga egaligi bilan ajralib turadi. O`tgan zamon fe`lining quyidagi ma`no turlari mavjud.

1. Aniq o`tgan zamon fe`li. 2. Uzoq o`tgan zamon fe`li. 3. O`tgan zamon hikoya fe`li. 4. O`tgan zamon davom fe`li. 5. O`tgan zamon maqsad fe`li. Aniq o`tgan zamon fe`li ish- harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan oldin, so`zlovchi ko`z oldida aniq bajarilganini bildiradi. Bu fe`l shakl fe`l negiziga -di qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan hosil bo`ladi.
birlik ko`plik
I yozdim yozdik
II yozding yozdingiz
IIIyozdi yozdi (-lar)
Aniq o`tgan zamon fe`li bir vaqtda bajarilgan,davom etmaydigan harakatni ifodalaydi. Yoy o`qi nishon yog`ochiga etib urilgani baralla eshitildi. (P.Q.) Endi men o`zimning qilmishimdan pushaymon bo`ldim.(A.Q.)
Uzoq o`tgan zamon fe`li nutq so`zlanib turgan paytdan ancha ilgari bajarilgan ish- harakatni ifodalaydi. Kelini Mehriniso Toshkentlik, o`g`li ikkisi o`qish davrida topishgan (O.Yo.)
Uzoq o`tgan zamon shakl fe`l negiziga -gan qo`shimchasini qo`shish va tuslash orqali hosil bo`ladi.
birlik ko`plik
I yozganman yozganmiz
II yozgansan yozgansiz
III yozgan yozgan (-lar)

Uzoq o`tgan zamon fe`li ma`no jihatidan quyidagicha:

1. Harakat so`zlovchining ko`z o`ngida bajarilmaydi. Harakatning bajarilishi haqida so`zlovchi eshitgani asosida yoki turli faktlar asosida xabar beradi. Hirotda ta`lim olib kelgan andijonlik me`mor mulla Fazliddin mana shu kumush va marmar hovuzli tillakori shiyponni qurgan paytlarida yosh Boburga Navoiy haqida juda ko`p ajoyib hikoyalar aytib bergan edi.(P.Q.)
2. Harakatning bajarilganligi haqidagi noaniqlik, gumon ma`nolari ifodalanadi. Bu shakl -gan qo`shimchasidan keyin -dir qo`shimchasini qo`shilishi bilan hosil bo`ladi: borgandir, o`qigandir kabi.
3. Nutq jarayoniga nisbatan ancha ilgari yuz bergan harakat ifodalanadi. Ilgari bajarilgan harakat, so`zlovchi ko`z oldida bajarilgan bo`lib dan qo`shimchasi sifatdoshga edi to`liqsiz fe`lini biriktirish va tuslash bilan hosil bo`ladi.

birlik ko`plik
I borgan edim borgan edik
II borgan eding borgan edingiz
III borgan edi borgan edi (-lar)

b) Harakat ilgari bajarilib, so`zlovchi uni keyinchalik xotirlashi orqali ifoda etadi. Bu shakl-gan qo`shimchali sifatdoshga ekan to`liqsiz fe`lini biriktirish va tuslash orqali hosil bo`ladi.

birlik ko`plik
I borgan ekanman borgan ekanmiz
II borgan ekansan borgan ekansiz
III borgan ekan borgan ekan (-lar)