O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

O L M O S H
60 s. OLMOSHNING MA`NOSI VA GRAMMATIK BELGILARI

Predmet yoki uning biror belgisiga nom bo`lmay predmet yoki belgi tushunchasining mavjudligini bildiradigan so`zlar turkumi olmosh deyiladi.Olmoshlar nutqda ot, sifat, son o`rnida qo`llanilib, ular bajaradigan vazifalarni bajarib keladi. Masalan, Xonim hazratlari bugun dafn marosimini o`tkazib ertaga Andijonga kelurlar.Ulug` onangiz ham chorbog`dan qo`rg`onga ko`chmoqchi edilar. Ular sizni qaerdan topurlar. (P.Q.) Shahrimizda chiroyli binolar juda ko`p. Qani edi shunday binolar ko`paysa. Birinchi va ikkinchi gapdagi xonim hazratlari, ulug` onangiz so`z birikmalari o`rnida keyingi gapda ular olmoshni, keyingi gapdagi chiroyli so`zi o`rnida shunday olmoshining qo`llanishi olmoshlarning ot , sifat, son o`rnida qo`llanilishidan dalolat beradi. Olmoshlar nutqda qaysi so`z turkumi o`rnida kelsa, shunga mos holda ma`no ifodalaydi. nutqdan tashqarida esa olmoshlarning ma`nosi mavhum va umumiydir.

Chunonchi, III shaxs birligidagi kishilik olmoshi u orqali shaxslar ifodalansa, ko`rsatish olmoshning xuddi shu shakli orqali barcha predmetlar ko`rsatiladi. Ko`rinadiki, u olmoshining har ikki varianti orqali ko`rsatilayotgan va ifodalangan narsa va predmetlar umumiydir.
Olmoshlar boshqa so`z turkumlari o`rnida kelganligi uchun ular bajarayotgan vazifalarni bajaradi.Olmoshlar ot o`rnida kelganda otga xos vaxifani bajarib otlar kabi kelishik va egalik qo`shimchalarini olib o`zgaradi: mening, meni, menga , manda, mendan, o`zim, o`zing, o`zi kabi.
`Olmoshlar gapda quyidagi bvazifalarni bajaradi. Ega vazifasida keladi:
1) kishilik olmoshlari ega vazifasida keladi. Siz bizdayin suyagi paxtada qotgan odamlarning so`ziga kiravering. (O. O`.)
2) o`zlik olmoshi ega vazifasida keladi. O`zim bilib oldim. (S. A.)
3) so`roq olmoshlari ega vazifasida keladi. Kim biladi, balki ranjimas. (S.A.)
4) belgilash olmoshlari ega vazifasida keladi . Hammasi butun, hammasi bir. (P.Q.)
5) bo`lishsizlik olmoshlari ega vazifasida keladi. Bandi solar yo`lida boshqa hech kim ko`rinmas edi. (P.Q.)
6) gumon olmoshlari ega vazifasida keladi; Asadbek ammamning buzog`iga o`xshab qolibdi, desa birov ishonmaydi. (T. Mal.)
Olmoshlar sifat o`rnida ishlatilganda gapda aniqlovchi vazifasida keladi. Endi bu yozuvlarni davom ettirib, O`sh to`g`risida bita boshladi. (P. Q.)Shuningdek, olmoshlar gapda to`ldiruvchi va hol vazifasida ham keladi. Ikromjon unga piching qildi .(S.A.)Olmoshlar boshqa so`z turkumlari o`rnida kelganligi uchun ularga xos belgilarga ega bo`ladi.Shu bilan bir qatorda o`ziga xos xususiytlari ham mavjud. Bu holat olmoshlarning kelishik va egalik qo`shimchalarini olib qo`llanishidagi o`ziga hosligida yaqqol ko`rinadi. Olmoshlarni boshqa so`zlardan farqlovchi asosiy belgi uning ma`no xususiyatidagi mavhumlik va umumiylikdir. Bu holat olmoshlarning so`z turkumi sifatida ajratilishidagi asosiy mezondir.
Olmoshlar boshqa so`z turkumlaridan yasalmaydi. Ular yasalish xususiyati mavjud emasligi jihatidan songa o`xshaydi.

OLMOSHLARNING MA`NOSIGA KO`RA TURLARI

Olmoshlar ma`no va grammatik jihatdan quyidagi turlarga bo`linadi: kishilik olmoshlari, ko`rsatish olmoshlari, o`zlik olmoshi, so`roq olmoshlari, belgilash olmoshlari, bo`lishsizlik olmoshlari, gumon olmoshlari.