O’zbekiston respublikasin oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo uleg’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti mikrobiologiya va biotexnologiya kafedrasi mikrobiologiya va virusologiya fani mavzu

Ekzotoksinlar turlari

• Ekzotoksinlar tuzilishi va funktsiyasiga ko'ra uchta asosiy turlarga bo'linadi:
• 1. A-B toksinlari - A-B toksinlari birinchi bo'lib intensiv o'rganilgan toksinlar bo'lib, ular A va B deb belgilangan ikkita qismdan iborat bo'lganligi sababli shunday nomlangan, ikkalasi ham polipeptiddir. Aksariyat ekzotoksinlar A-B toksinlaridir. A qismi faol (ferment) komponent, B qismi esa bog'lovchi komponent hisoblanadi. A-B toksiniga misol difteriya toksinidir.
• 2. Membranani buzuvchi toksinlar - Membranani buzuvchi toksinlar plazma membranalarini buzish orqali xo’jayin hujayralarining lizisini keltirib chiqaradi. Ba'zilar plazma membranasida oqsil kanallarini hosil qilish orqali buni amalga oshiradilar; boshqalari membrananing fosfolipid qismini buzadi. Staphylococcus aureus ning hujayrani parjalovchi ekzotoksinidir oqsil kanallarini hosil qiluvchi ekzotoksinga misol bo'la oladi, Clostridium perfringens esa fosfolipidlarni buzuvchi ekzotoksinga misol bo'la oladi. Membranani buzuvchi toksinlar xo’jayin hujayralarini, ayniqsa fagotsitlarni o'ldirish va bakteriyalarning fagotsitlar (fagosomalar) ichidagi qoplardan xujayra sitoplazmasiga chiqib ketishiga yordam berish orqali virulentlikka hissa qo'shadi.
• 3. Superantigenlar - bu juda kuchli immunitet reaktsiyasini qo'zg'atuvchi antigenlerdir. Ular bakterial oqsillardir. Immunitet tizimining turli hujayralari bilan bir qator o'zaro ta'sirlar orqali superantigenlar T hujayralari deb ataladigan immun hujayralarining ko'payishini nonspesifik ravishda rag'batlantiradi. Bu hujayralar oq qon hujayralari (limfotsitlar) turlari bo'lib, ular begona organizmlar va to'qimalarga (transplantlar) qarshi harakat qiladi va immun tizimining boshqa hujayralarining faollashishi va ko'payishini tartibga soladi. Superantigenlarga javoban T hujayralari sitokinlar deb ataladigan juda ko'p miqdordagi kimyoviy moddalarni chiqaradi. T hujayralari tomonidan chiqarilgan sitokinlarning haddan tashqari yuqori darajasi qon oqimiga kiradi va isitma, ko'ngil aynishi, qusish, diareya va ba'zida zarba va hatto o'lim kabi bir qator alomatlarni keltirib chiqaradi. Bakterial superantigenlarga oziq-ovqat zaharlanishi va toksik shok sindromini keltirib chiqaradigan stafilokokk toksinlari kiradi.