O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi xorazm viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

Tumek–kichidjik qabrstoni – so’ngi neolit davriga oid muhim yodgorlik bo’lib, u 1972 yilda Amudaryoning quyi oqimidan topilgan. U yerda tadqiqotlar 1973–1974 yillarda olib borildi. Qazishmalar vaqtida 27 ta qabr ochib o’rganildi. Qabrga dafn etilganlar chalqanchasiga yotqizilgan, boshlari esa, asosan, shimoli–sharqqa qaratib qo’yilgan va kiyim boshlari bilan ko’milgan. Skletlar ustida taqinchoqlar saqlanib qolgan. Tosh qurollar va sopol buyumlarning parchalari qo’yilgan. Qabrdagi suyaklarda qizil rang izlar mavjud. Bu ularning diniy e’tiqodlari bilan bog’liq bo’lgan.

Tadqiqotlar natijasida neolit davrida Zarafshon daryosining beshta tarmog’i Amudaryoga qo’shilganligi aniqlandi. Mazkur tarmoqlar Qizilqum hududida katta, kichik ko’llarni hosil qilgan. Zarafshon daryosining yirik tarmog’i Moxandaryo bo’lib, uning ham oqimida ko’llar shakllangan. Bugungi kunda ular sho’rlanib, xalq orasida Katta tuzkon, Kichik tuzkon deb atalib kelinadi. SHu qadimgi ko’l yoqalarida neolit davri aholisi iste’qomat qilgan. 1950 yillarda Ya.G’.G’ulomov Moxandaryo bo’ylab arxeologik qidiruv ishlarini olib bordi. 1960 yillarda esa bu hududda A.Asqarov bilan O’.Islomovlar tadqiqot ishlarini olib borib, 100 dan ortiq neolit davri manzilgohlarini topdilar.

Ular bir–biriga juda yaqin massofada joylashgan. Bu joylardan qirg’ichlar, pichoqlar, o’roq–randalar, nayza uchlari, o’roqlar, parma, teshkichlar, yorg’uchoq, qayroqtosh, bolta va boshqa buyumlar topilgan. Tosh qurollardan tashqari bu yerdan, taqinchoqlar, munchoqlar, sopol idishlari topilgan. Sopol idishlarning katta– kichikligi, bezagi har xil bo’lib, og’zi kengroq, osti dumaloq shaklda bo’lgan. Lekin bu yerda suyakdan qurollar topilmagan. Uning ko’plari mavsumiy manzilgohlar bo’lib, madaniy qatlamlar yetarli saqlanib qolmagan. Faqatgina Darvozaqir manzilgohida madaniy qatlam yaxshi saqlangan.