O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi

LABORATORIYA ISHI -12


YULDUZLARNING FIZIK KO’RSATKICHLARNI ANIQLASH

ISHNING MAQSADI: Yulduzlar fizk ko’rsatkichlari (yorqinligi, radiusini, absolyut yulduz kattaligi) aniqlashdan iborat.

KERAKLI ASBOBLAR VA QO’LLANMALAR: astronomik va matematik jadvallar, matematik formulalar jadvali, kalkulyator.


QISQACHA NAZARIYA

Yulduzlargacha masofani aniqlash ularning yillik parallaktik siljishlariga asoslanadi. Quyosh atrofida radiusi qariyb 150 million kilometrli aylana bo’ylab harakatlanayotgan Yerdagi kuzatuvchi, yaqindagi yulduzlarning uzoqdagi yulduzlar fonida siljib, bir yilda aylana (yulduz Yer orbita tekisligiga tik yo’nalishda joylashganda), ellips (yulduz Yer orbita tekisligiga burchak ostida joylashganda) chizishini kuzatadi.

Yoritkichning parallaktik siljishi deb yuritiluvchi bunday chizmalarning (aylana yoki ellips) yoy o’lchami, yulduzning uzoqligiga ko’ra turlicha kattalikda bo’lib, u mazkur yoritkichdan qaralganda, qarash chizig’iga tik bo’lgan Yer orbitasi radiusining ko’rinish burchagi π ni o’lchashga imkon beradi ( 1-rasm). Yoritkichning yillik parallaksi deyiluvchi bu π burchak esa, o’z navbatida, shu yoritkichning Quyosh sistemasidan (demak, Yerdan) uzoqligini o’lchashga imkon beradi. Darhaqiqat, to’g’ri burchakli uchburchak QEM₁ (yoki QEM₂) dan
yoki

Bu yerda r- Yer orbitasining radiusini, l- esa yoritgichgacha masofani ifodalaydi. Yillik parallaks burchagi π juda kichik bo’lib, yoy sekundining ulushlarida o’lchanganidan, yoritgichgacha masofa (r= a.b):

formula yordamida hisoblanadi. Agar masofa parseklarda o’lchansa, bo’ladi.

Birinchi marta 1886-yilda shunday usul bilan Vega (liraning α-si)ning yillik parallaksi o’lchanib, bu yulduzgacha masofani mashhur Pulkovo (Rossiya) observatoriyasining asoschisi V.Y.Struve aniqladi. Bunday usul bilan nisbatan yaqin ( ) yulduzlargacha masofalar aniqlanadi.
Yulduzdan qaraganda ko`rish nuriga bo`lgan Yer orbitasi katta yarim o`qining ko`rinish burchagi – yulduzning yillik parallaksi deyiladi.