O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

...тушунчаларга ёндашувлар
Тавсифлар, тоифалар, хусусиятлар ва бошқалар

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar:O’zak, qo’shimcha, so’ztarkibi, so’zturkumlari, ot, sifat, son, olmosh, kishilikolmoshi, fe’l.

Morfologiyaso’ziningshaklinivama’lumbelgilarasosidaguruhlargabo’linishini-so’zturkumlarinio’rgatadi.

Ot, sifat kabi so’z turkumlari ikki yil (4-5-sinflarda) fe’l esa uch yil (4-5-6-sinflarda)davomida o’rganiladi.Boshqa so’z turkumlarini o’rganish esa bir o’quv yiliga mo’ljallangan. Morfologiya o’qitishda o’quvchilar dikkati so’zning tuzilishi, yasalishi, so’z turkumlari kabi morfologik hodisalarga jalb etiladi. Hozirgi o’zbek orfografiyasidagi qoidalarning ko’pchiligi morfologik usulga asoslangandir. Shuning uchun ham o’quvchi o’zbek tili morfologiyasini puxta bilishi kerak. Morfologik hodisalar haqida tegishli bilim berishda ularning imlosiga ham alohida e’tibor berish ko’zda tutiladi. Har bir so’z turkumining yasalishi o’tilgandan so’ng, o’sha so’z turkumini yasovchi qo’shimchalarning yozilishi alohida mavzu sifatida maxsus o’rganiladi.
Morfologiyaga oid har bir mashђulot o’quvchilarning stilistik malakalarini takomillashtirish uchun xizmat qiladi.
O’quvchilar boshlanђich maktabning 3- sinfida so’z tarkibi, so’zning o’zagi, so’z yasovchi qo’shimchalar, so’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar, ot, sifat, son kabi morfologik kategoriyalarhaqida oddiy qisqacha ma’lumot olgan bo’ladilar. 4-sinfda bu ma’lumot mustahkamlanadi, morfologiyani izchillik bilan o’tish boshlanadi.
So’z tarkibini o’rganish so’z turkumlarini o’qitishga zamin hozirlaydi: so’zning morfologik tuzilishini farqlamagan o’quvchi so’z turkumlarining mohiyatini ongli o’zlashtira olmaydi. Orfografiyadagi morfologik usul bo’yicha yoziladigan so’zlarning imlosini puxta egallash uchun ham o’quvchi so’zni ma’noli qismlarga ajrata olishi shart. Masalan, jonli tilda silani, sizzi kabi shakllar uchraydi, lekin har vaqt sizlarni, sizni deb yoziladi.
So’z yasash ham so’z tarkibini o’rganish bilan uzviy boђliqdir. Masalan: ong+la—angla,o’qi+v—o’quv, tara+q—taroq kabi.
So’zning morfologik tuzilishini tahlil qilishda o’qituvchi, o’quvchining nutqida tez-tez uchrab turadigan, ma’nosi o’qituvchining izohisiz tushunarli bo’lgan so’zlarni tanlab oladi. Hozirgi o’zbek tilida kam qo’llanadigan bitmoq (yozmoq ma’nosida), yiqmok (yiqitmoq ma’nosida) kabi morfologik qismlarga ajralishi qiyin bo’lgan so’zlarning tuzilishini tahlil qilishga ortiqcha ahamiyat bermaslik kerak.
4-sinfda o’quvchilarning so’z tarkibi bo’yicha boshlanђich sinflarda olgan ayrim ma’lumotlari kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi, murakkab so’zlarning tarkibi tahlil qilinadi. So’z tarkibini o’rgatishda o’zak va qo’shimchalardagi unli hamda undosh tovushlarning o’zgarish hollariga alohida ahamiyat beriladi. Bu masala ayniqsa, orfografik qoidalarga boђlansa, katta ta’limiy ahamiyatga ega bo’ladi.
So’z tarkibi 4-sinfda, so’z yasash 5-sinfda o’rganiladi. Ana shu vaqt ichida o’quvchilar o’zak-negiz va yasovchi qo’shimchalar imlosi to’ђrisida tushuncha oladilar. Bu bilim-malakalarni mustahkamlash uchun mahsus mashqlar o’tkaziladi, bunda, ayniqsa, morfologik tahlildan ko’p foydalanish tavsiya etiladi.