O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

36 
zamin yaratishi lozim. 
Biologik tushunchalar.
Biologiya o‘quv fani mazmuni mantiqiy izchillikda 
shakllantirish, rivojlantirish va o‘zaro aloqada bo‘lgan tushunchalar tizimidan iborat. 
Biologiya o‘quv fani mazmuniga biologiya fanining morfologiya, anatomiya, 
fiziologiya, sitologiya, genetika, seleksiya, ekologiya, gigiena, sistematika, 
embriologiya, evolyusion ta’limot, biotexnologiya, gen injeneriyasi kabi tarmoqlariga 
oid ma’lumotlar kiritilgan bo‘lib, tushunchalar tizimi shu fan asoslari bilan belgilanadi. 
Shu sababli, biologiya o‘quv fanining asosiy biologik tushunchalari sirasiga morfologik, 
anatomik, fiziologik, sitologik, genetik, ekologik, gigienik, sistematik, embriologik, 
evolyusion, shuningdek, agronomik tushunchalarni kiritish mumkin. 
Biologik tushunchalarni mazmuni va mohiyatiga ko‘ra oddiy va murakkab, 
xususiy va umumiy biologik tushunchalarga ajratish mumkin. Ma’lumki, har bir 
tushuncha avval oddiy, so‘ngra boshqa oddiy tushunchalar bilan birlashib, murakkab 
tushunchalarni hosil qiladi. 
Masalan, dastlab birlamchi tushuncha bo‘lgan barg uning tashqi tuzilishi, 
tomirlanishi, poyada joylashishi, oddiy va murakkab barglar, bargning hujayraviy 
tuzilishi, bargning suv bug‘latishi, nafas olishi, fotosintez, o‘simliklarning nam 
tanqisligiga moslanishi natijasida barglar metamorfozi bilan tanishish orqali murakkab 
tushunchaga aylanadi. Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, bob yakunida birlamchi 
tushuncha bo‘lgan barg o‘zida morfologik, anatomik, fiziologik, sitologik, 
tushunchalarni mujassamlashtirib, murakkab tushunchaga aylanadi. Biologiya o‘quv 
fani mazmunidagi barg tushunchasi sistematik, ekologik tushunchalar bilan o‘zaro 
aloqadorlikda yanada boyitiladi. Bunday holatni yuqorida qayd etilgan oddiy birlamchi 
tushuncha bo‘lgan o‘simlik organlari ildiz, poya, gul, meva, urug‘ misolida keltirish 
mumkin va ularning har biri o‘zida muayyan tushunchalarni mujassamlashtirib, 
murakkab tushunchaga aylanadi. 
«O‘simlik-yaxlit organizm» mavzusida mazkur murakkab tushunchalar o‘zaro 
aloqadorlikda yanada murakkab umumiy biologik tushunchalarga aylanadi. 
7-
sinf biologiya o‘quv fanida har bir tip yoki sinf vakillari misolida hayvon 
to‘g‘risidagi tushuncha uning morfologiyasi, anatomiyasi, fiziologiyasi, ekologiyasi va 
ahamiyati yoki zarari haqidagi tushunchalar bilan uyg‘un holda beriladi. Ayni paytda 
ushbu tushunchalar organizmlarning oddiydan murakkabga tomon evolyusion 
murakkablashib borishi nuqtai nazardan rivojlantiriladi. 
8-
sinf biologiya o‘quv kursida oddiy tushuncha bo‘lgan organlar tushunchasi, 
organlar sistemasi, organlarning tuzilishi va funksiyasi tushunchalari bilan birlashib, 
murakkab tushunchalarga aylanadi. 
“Odam va uning salomatligi” kursidagi tushunchalar (hujayra, to‘qima, organ, 
organlar sistemasi, organizm yaxlit sistema) tizimni hosil qiladi. 

---

37 
O‘quv kursi yakunida o‘quvchilarda har bir organning tuzilishi va vazifasi 
bo‘yicha morfologik, anatomik, fiziologik, gigienik, ekologik, embriologik va 
evolyusion tushunchalar tizimini shakllantirish nazarda tutilgan. 
Bir o‘quv fani davomida rivojlantiriladigan tushunchalar xususiy tushunchalar 
deyiladi. Botanikada o‘simliklarning ildiz yordamida mineral oziqlanishi, barg orqali 
oziqlanishi - fotosintez, zoologiyada hayvonlar morfologiyasi, anatomiyasi, 
fiziologiyasi, ekologiyasi, 8-sinf “Odam va uning salomatligi” o‘quv kursida odam 
organizmida boradigan hayotiy jarayonlar, ba’zi kasalliklarning belgilari va ularning 
oldini olish haqidagi tushunchalar xususiy tushunchalarga misol bo‘ladi. 
Xususiy tushunchalar ichida faqat bitta mavzuda rivojlantiriladigan 
tushunchalar lokal tushunchalar deyiladi. Lokal tushunchalar sirasiga «Poyalarning 
xilma-xilligi» mavzusidagi poyaning tik o‘suvchi, o‘rmalovchi, chirmashuvchi, palak 
otuvchi, ilashuvchi, qisqargan turlari, «O‘g‘itlar» mavzusidagi o‘g‘itlarning xillari 
kiradi. 
Xususiy tushunchalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
o‘simlik hamda hayvonlarning organlari to‘g‘risidagi tushunchalar; 
o‘simlik hamda hayvon organizmida boradigan hayotiy jarayonlar to‘g‘risidagi 
tushunchalar; 
ekologik, sistematik va filogenetik bog‘lanishlar to‘g‘risidagi tushunchalar; 
Biologiya o‘quv fani mazmunida umumiy biologik tushunchalar asosiy o‘rinni 
egallaydi. Barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan biologik qonuniyatlar va ayrim 
biologik o‘quv kurslarining xususiy tushunchalarini umumlashtiruvchi tushunchalar 
umumiy biologik tushunchalar deyiladi. 
Umumiy biologik tushunchalarga quyidagilar kiradi: hujayra tirik 
organizmlarning tuzilish, qurilish va hayotiy birligi; 
organlar tuzilishi va funksiyasining birligi; organizm bilan 
muhitning o‘zaro bog‘liqligi; organizm - o‘z-o‘zini 
boshqaruvchi yaxlit sistema; moddalar va energiya 
almashinuvi; irsiyat va o‘zgaruvchanlik, organizmlarning 
ko‘payishi; organik olamning evolyusion rivojlanishi. 
Umumiy biologik tushunchalar xususiy biologik tushunchalardan hosil bo‘ladi 
va ularning har biri maktab biologiya o‘quv fanlari mazmunida rivojlantirib boriladi. 
9-sinfda o‘qitiladigan «Biologiya» (Sitologiya va genetika asoslari) o‘quv fani 
mazmunida anatomik, morfologik, sitologik, fiziologik, genetik tushunchalar asosiy 
o‘rinni egallaydi va ular o‘quvchilarning avvalgi kurslarda o‘zlashtirgan bilimlari 
asosida rivojlantiriladi va mustahkamlanadi. 
5-8-sinflarda o‘qitilgan biologiya o‘quv fanlarida umumiy biologik xarakterga 
ega bo‘lgan tushunchalar «Biologiya» (Sitologiya va genetika asoslari) o‘quv fanini 

---

38 
o‘qitishda xususiy tushunchalarga aylanadi. 
Tushunchalarning bir tartibdan boshqa tartibga o‘tishi, ya’ni umumiy biologik 
tushunchalarning «Biologiya» o‘quv fanini o‘qitishda xususiy tushunchalarga aylanishi 
biologik kurslarda tushunchalarni rivojlantirish- ning o‘ziga xos xususiyati sanaladi. Bu 
tushunchalar ko‘p tomonlama va ayni paytda harakatchan aloqalar bilan bog‘lanib, 
o‘zaro uzviylikda rivojlantiriladi. 
Masalan, 5-8-sinflarda o‘qitilgan biologiya o‘quv fanlarida umumiy biologik 
tushuncha sanalgan hujayra tushunchasi va unga bog‘liq ma’lumotlar 
9-
sinfda “II bo‘lim. Hujayra haqidagi ta’limot”da yangi tushunchalar bilan 
o‘zaro bog‘lanadi va uzviy rivojlantiriladi. Jumladan, yadro tushunchasi botanika, 
zoologiya, odam va uning salomatligi kurslarida hujayraning asosiy qismi shaklida 
e’tirof etilgan bo‘lsa, 9-sinfda yadrodagi xromosomalarning tuzilishi, kariotip, diploid, 
gaploid to‘plam haqidagi tushunchalar bilan boyitilib, yadro hujayraning ajralmas qismi 
bo‘lib, u irsiy axborotni saqlash, irsiy axborotni nasldan-naslga o‘tishini ta’minlash, 
hujayrada boradigan modda va energiya almashinuvi jarayonini boshqarish kabi 
funksiyalarni bajarishi qayd etiladi. 10-11-sinflar biologiya o‘quv fani mazmunida 
evolyusion va ekologik tushunchalar etakchi o‘rinni egallaydi va mazkur tushunchalar 
o‘quvchilarning avvalgi o‘quv kurslaridan egallagan bilimlari asosida rivojlantiriladi. 
«Botanika» va «Zoologiya» o‘quv fanlaridan o‘zlashtirgan sistematik birliklar 
tur, avlod, turkum, oila, sinf, tip, bo‘lim kabi tushunchalari turlarning paydo bo‘lishi, 
mikroevolyusiya, makroevolyusiya tushunchalari bilan o‘zaro bog‘likda kengaytiriladi 
va rivojlantiriladi. 
Tirik organizmlarning yashash muhitiga moslashganligi haqidagi bilimlar 
11-sinfda “Hayotning ekosistema darajasidagi umumbiologik qonuniyatlar” bobida 
rivojlantiriladi. 
Shunday qilib, dastlab birlamchi oddiy tushunchalar, murakkab tushunchalarga, 
so‘ngra xususiy va umumiy biologik tushunchalarga aylanib boradi. 
O‘quvchilarda tushunchalarning shakllanganlik va rivojlanganlik darajasining 
ko‘rsatkichi biologik ta’lim samaradorligining darajasini belgilaydi. SHu sababli, 
o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan tushunchalarning eng yuqori darajasi 
tushunchalarni erkin bayon etish va amaliyotda mustaqil foydalana olish sanaladi.