O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

Unli tovushlar, ularning tasnifi.Nutq tovushlari ikki xil buladi:

Unli va undosh tovushlar.

Nutq tovushlarining unli va undosh tovushlarga bulinishi ularni talffuz etishdagi fiziologik farklarga xamda akustik xususiyatlarga asoslanadi.

Unli tovushlarni xosil kilishda xavo okimi upkadan nafas yuli orkali xech kanday tusikka uchramay chikadi. Un naychalarining titrashai natijasida musikiy ovoz yuzaga keladi. Bu vaktda ogiz bushligi ochik buladi. Unli tovushlarning sifati va xususiyati ogiz bushligidagi nutqa’zolarining xarakati va xolati bilan boglangan.

O’zbek adabiy tilida unli tovushlar oltita: a, o, u, o, i, e.

Unli tovushlar til va lablarning xolatiga xamda shakliga karab uzaro fark kiladi. Nutq a’zolarining turlicha artikulyasiya (xarakati va xolati) ogiz bushligining shaklini va tovushlarning sifatini uzgartiradi.

Unli tovushlarni tasnif kilishda kuyidagi xususiyatlar xisobga olinadi:

1. 
   tilning kattik tanglayga tomon kutarilish darajasi, ya’ni tilning vertikal xolati;
   
2. 
   tilning oldingi tomon va orkaga tomon xarakat kilishi, ya’ni tilning gorizontal xarakati;
   
3. 
   lablarning ishtiroki.
   

Tilning vertikal xarakatiga kura unli tovushlar uchga bulinadi:

a) tor unlilar: i, u.

b) urta keng unlilar: e, o.

v) keng unlilar: a, o.

Tor unlilarni xosil kilishda til yukori kutarilib, tanglayga juda yakinlashadi, xavo yuli ancha torayadi; urta keng unlilarni xosil kilishda esa til urta darajada kutariladi; keng unlilarni xosil kilishda esa til ancha pastga tushiriladi.

Tilning gorizontal xarakatiga kura unlilar ikkiga bulinadi:

a) til oldi unlilari: a, e, i.

b) til orka unlilari: o, u, o.

Til oldi unlilarini xosil kilishda til tishlarga tiraladi, til orka unlilarini xosil kilishda esa til keyinga tortiladi.

Labning ishtirokiga kura unlilar ikkiga bulinadi:

a) lablashgan unlilar: o, u, o.

b) lablashmagan unlilar: a, e, i.

Lablashgan unlilarni xosil kilishda lablar doiraga shakliga kirib, oldinga karab chuziladi. Bunga lablashish xodisasi deyiladi. Lablashmagan unlilarni xosil kilishda esa lablar doiraga shakliga kirmaydi.

O’zbek adabiy tilida mana shu olti unli tovush suz ma’nolari va uning gammatik shakllarini uzaro farklash uchun xizmat kiladi. Suzlashuv nutki va uzbek tili shevalarida bu unlilarning xar kaysisi turlicha variantlarda kelishi mumkin.