O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

Urg’u va uning turlari.Ikki va undan ortik buginli so’zlarda bir buginning boshkalariga nisbatan kuchlirok oxang bilan aytilishi urgu deyiladi. Urg’u odatda kup buginli so’zlarga nisbatan belgilanadi. Bunday urgular so’z urgusi deyiladi.

Masalan: Xamma darsga keldi, dars boshlandi.

Urg’uli bugindagi urgu kuchlirok oxang bilan anik talffuz etilishi jixatidan urgusiz unlilardan ajralib turadi. Jumladan: oxirgi buginiga urgu tushgan kup buginli so’zlarda talafuz oxangi keyingi buginga karab asta-sekin kuchayib boradi. Muallif, muborak, asabiylashish, anglashilmovchilik kabi.

O’zbek tilida urgu dinamik bulib, kupincha so’zning oxirgi buginiga tushadi: ota, aka, oila, katta, ukituvchi, bolalar, paxtazor kabi.

Suzlarga affikslar kushilishi bilan urgu xam keyingi buginga kuchib boradi: paxta – paxtakor –paxtakor-lar – paxtakor-lar-ga kabi.

Bu umumiy koidaga mos kelmaydigan xolatlar, ya’ni urgu oxirgi buginga emas, balki oldingi buginga tushadigan so’zlar xam anchagina.

1. 
   kelib chikishi jixatidan arab va tojik tili bilan boglik bulgan doim, xozir, albatta, chunki, ammo, xatto, lekin, ba’zi, ba’zan kabi ravish, yerdamchi va modal so’zlarda.
   
2. 
   Xamma, barcha, kancha, kanday, allakim, alanima, alakancha, kimdir, kachondir, xar kim, xar kachon, xar kaysi, xech nima, xech kanday, xech kaysi kabi olmoshlarda.
   

Uch va undan ortik kup buginli so’zlarda bosh (asosiy) urgu va ikkinchi darajali urgu ajratiladi. Bosh urgu oxirgi buginga, ikkinchi darajali urgu esa birinchi yeki ikkinchi buginga tushadi: tantana, ukituvchi, shaxrimiz, paxtakor kabi.

Suzga kushimcha kushilganda, urgu shu kushimchaga kuchadi. Sh u bilan bir katorda, urgu olmaydigan affikslar xam bor.

Bir vaktda urgu shu affiksdan oldingi buginda koladi. Urg’u olmaydigan affikslarga kuyidagilar kiradi:

1. 
   Birinchi gruppa tuslovchi affikslar(shaxs-son affikslarining tulik shakli: ukiyman, ukiysan, ukiganmiz, ukiganman, kelarman, yezuvchimiz, yezuvchisiz kabi.
   
2. 
   Donalik va chama son yasovchi: –ta, -tacha affiklari: beshta, unta, yettita, un uchtacha, sakkiztacha kabi.
   
3. 
   Ravish yasovchi: -cha, -day, -dek affikslari: bolacha, yigitcha, mardlarcha, kaxramonlarcha, otdek, oydek, gulday, paxtaday, korday kabi.
   
4. 
   Fe’lning bulishsiz shaklini yasovchi: -ma affiksi: kelma, ishlama, ukima, ketma kabi.
   

Affikslardan tashkari, -u (-yu), -ku, -mi, -chi, -ok (yek), -da, -gina (-kina, -sina) kabi yuklamalar xam urgu olmaydi.

Masalan: Keldi-da ketdi, Kuzlarini yumdi-yu, uykuga ketdi.

Ruscha baynalminal so’zlarning urgulari uzicha saklanadi: leksiya, roman, akademik kabi. Ammo bu so’zlarga urgu tushadigan affiklar kushilganda, urgu shu affiklarga kuchadi: romanning, akademiklar kabi.

O’zbek tilida urgu asosan gap tarkibidagi so’zlarni bir-biridan ajratishga xizmat kiladi. Shu bilan bir katorda, ba’zan so’zni yeki so’zshakllarini bir-biridan farklashga xam yerdam beradi. Jumladan, urgu shaklan bir xil aytiladigan so’zlarning ma’nosi va grammatik shaklini aniklashga xizmat kiladi. Bu esa kuyidagicha:

1. 
   Olma, bulma, tukima, ulama (fe’lning bulishsiz shakli), olma (mevaning turi), bulma (joy nomi), ulama, tukima (sifat, tukima gap, ulama soch).
   
2. 
   Yangi, xozir (sifat), yangi, xozir (ravish).
   
3. 
   Uchuvchimiz, yezuvchimiz – shaxs – son affiksi. Biz ukuvchimiz, biz yezuvchimiz, uchuvchimiz, yezuvchimiz – egalik affiksi (bizning uchuvchimiz, bizning yezuvchimiz) kabi.
   

O’zbek tilida, so’z urgusidan (leksik urgudan) tashkari, gap (logik) urgusi xam bor. Logik urgu gapda biror bulakni boshkasiga nisbatan kuchlirok aytish orkali ajratib junatishga xizmat kiladi. Masalan: Biz ertalab keldik.

Yeki: Poyensiz chulda xayet tantana kilardi.

Poyensiz chulda xayet tantana kilardi.

Poyensiz chulda xayet tantana kilardi.

Poyensiz chulda xayet tantana kilardi.

Misollarda xarakat, xukm karashla bulgan rpedmet, xarakat urni va uning belgisi aloxida ajratib kursatilgan, dikkat shu so’zlarga karatilgan.

Demak, logik urgu:

1. 
   gapning kesimidan oldingi bulakka.
   
2. 
   Suzlovchiga muxim bulgan istagan so’zga tushishi mumkin.