O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

Fonetika

Tovush nutqning fonetik jixatdan bulinmaydigan eng kichik birligidir. Nutq tovushlari yakka xolda kullanmaydi, balki suz tarkibida boshka tovushlar bilan birga keladi. Shu sababli suzdagi tovushlar ajratilganda, ularning sifat jixatdan ma’lum fonetik mavke bilan boglanganligi, unga tobeligi xamda u bilan boglanmagan mustakil xolati xisobga olinadi. Nutq tovushlari akustik (eshitilish), fiziologik (talaffuz) xamda lingvistik (ma’no farklash) nuktai nazaridan urganiladi.

Nutq tovushlari upkadan chikadigan xavo okimining ovoz naychalarini tebratishi natijasida xosil buladigan ovozdan xamda boshka nutqorganlarida ishkalanishi natijasida xosil buladigan shovkindan iborat buladi. Nutq tovushlarining akustik tomoni xavo okimining tebranishli xarakati bilan belgilanadi.

Nutq tovushlari akustik jixatdan tovushning balandligi, tovushning kuchi, tovushning chuzikligi va tovush tembri (sifati) kabilar bilan xarakterlanadi.

Tovushning balandigi toyebranishning bir sekund ichidagi mikdori bilan boglangan, shu vakt tebranish mikdori kancha kup bulsa, tovush xam shu kadar baland buladi va aksincha.

Tovushning kuchi tebraning kengligi yeki kulami bilan boglangan, ya’ni tebranish kulami kancha katta bulsa, tovush xam shuncha kuchli chikadi.

Tovushning chuzikligi tebranish vakti bilan boglangan, ya’ni nutqtovushning kiska va chuzikligi talaffuzning vakti, tebranishning oz-kup davom etishi orkali aniklanadi.

Tovush tembri – bu tovushning sifati belgisidan iborat. Odatda, upkadan chikadigan xavo okimining tebranishi sodda va murakkab buladi. Sodda tebranish fakat asosiy tonlardan iborat buladi. Murakkab tebranish esa xam asosiy, xam kushimcha tonlardan iborat buladi. Murakkab tonlarni xosil kilishda rezanatorlik vazifasini bajaruvchi bugiz, ogiz bushligi va burun bushligi muxim rol uynaydi. Tovush tembri ana shu murakkab tebranish natijasija yuzaga kelgan asosiy va kushimcha tonlarning kushilishidan xosil buladi.

Nutq tovushlarining fiziologik (talaffuz) tomoni nutqapparatining faoliyati bilan boglangan. Nutq a’zolarining tovush xosil kilishdagi faoliyati, uning turlicha xarakati artikulyasiya deyiladi. Shuning uchun fiziologik jixat nutqtovushining artikulyasiya tomoni xisoblanadi.

Nutq tovushlarining lingvistik tomoni tovushlarning tilda ma’lum vazifani bajarishi bilan boglangan. Ular suzning fakat moddiy kobigigina bulib kolmay, balki suz va suz shakllarini, uzaro farklash, ma’no ajratish vazifasini xam bajaradi.

Masalan: bil va bol, til va tol suzlari i va o unlilari orkali paxtazor va paxtakor suzlari esa k va z undoshlari orkali bir-biridan fark kiladi.

Lingvistik jixat kishi nutkiga xos tovushlarni tabiatdagi barcha boshka tovushlardan ajratishga xizmat kiladi. Chunki fakat nutqtovushlarigina ishtimoiy kiymatga ega bulib, uzaro farklashish jarayenida tilning ma’noli birliklarini anik belgilab beradi.

Tovush bilan xarfni aralashtirmaslik kerak, ular bir-biridan fark kiladi.Tovush nutkka xos bulsa, xarf yezuvga xosdir. Tovushning yezuvdagi shartli belgisi xarfdir. Tovushga nisbatan xarfning vazifasi ancha chegaralangan bulib, u yezuvda bir tovushni ifodalaydi, shu tovushning barcha xususiyatlarini aks ettira olmaydi.