|
Fe’lni urganish metodikasi. Fe’l ustida izchillik bilimlar orasidagi boglanish, programma materialining qajmi, uni qar bir sinfda urganish usullari va vositalari shu so’z turkumini urganish vazifasi. Uning lingvistik xususiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga karab belgilanadi.
«Fe’l» mavzusini urganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l qakida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutkini fe’llar bilan boyitish xamda ogzaki va yozma nutkda fe’ldan tugri foydalanish kunikmasini ustirish, o’quvchilarning akuliy faoliyatink rivojlantirish, grammatik mavzu bilan . boglik eqolda ayrim orfografik koidalarni uzlashtirish xyasoblanadi. Bu vazifalar bir-biri boklik xolda xal etiladi.
Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlangich sinf o’quvchilari fakat uning muxim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu materialning nutk va imloga oid vazifalarni xal kilishda kaichalik zarurligi qisobga olinadi.
Fe’lni urganishda izchillik. 1-sinfda fe’l ustida
ishlash urgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning dikkati fe’lning leksik ma’nosiga saratiladi; fe’l uchun tipik xisoblangan leksik ma’nosiga karatiladi; fe’l uchun tipik x.isoblangan leksik-grammatik ma’noni, ya’ni predmetning xarakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan anik material yitladi. Fe’l ustida ishlash mashklarini «Alifbedagi so’z va mashklarni o’qish, rasmga karab gap tuzish bilan boglab utkaziladi. Bunda ukituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga moye fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va kanday surokka javob bulishini aniklashga yordam beradigan nxaroit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni kurib, gapni mazmuniga moye so’z lar bilan tuldiradilar: kuzda mevalar nima qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (yetiladi), daraxt barglari nima qiladi?... (sargaya boshlaydi), bolalar nima kilyaptilar?... {dam olyaptilar)... (uynayaptilar)... (ishlayaptilar).
Fe’lni urganishda maksadga karatilgan ishlar xarakatni bildirgan so’z lar mavzusini urganishdan boshlanadi. (1-sinf, ukuv yilining 2-yarmi), fe’l leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (xarakat bildirishi) moye keladigan (nima kilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima kildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan o’quvchilar uzlari bajargan xarakatlarni aytishni surab, ular bergan javobni (fe’lni) suroklari bilan doskaga yozib, suxbat utkazish bilan tushuntiriladi. Bolalarni surok berish bilan xolat biddiradigan uxlayapti, uynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni xam tanlashga urgatib borish muqim axamiyatga ega. Bunday mashklar o’quvchilarda predmet xarakatini keng ma’noda tushunish kunikmasini shakllana borishiga yordam beradi.
Dastur o’quvchilarda so’zlarga surok berib, ularni bir-biridan farqlash ko’nikmasini shakllantirish talab etadi. Buning uchun ukituvchi fe’lning xar xil formalaridan foydalanib, maxeus mashgqlar utkazadi. Nima? suroriga javob bulgan so’z bilan nima kildi? {nima kilyapti? , nima qiladi?) surogiga javob bulgan so’z lar takkoslanadi: nima? suroriga javob bulgan so’z lar guruqi predmet bildirishi, nima qildi? suroriga javob bulgan so’z lar esa predmet xarakatini bildirishi aniklanad. Takqoslang: ot va fe’lni ajratishga urgatadi. Ularning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniklashga imkon beradi.
Fe’lga suroq berishga urgatish yuzaki bulmasligi o’quvchilar harakat bir nechatomonidan bajarilsa, nima kildi? nima kilyapti? nima qilmoqchi? so’roqlarini ikki va undan ortik kishi tomonidan bajarilsa nima qilmokchilar? nima kildilar? nima kilyaptilar? So’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bundan suroklarga javob berishga urgatish uz navbatida, fe’l zamonlari urganishga tayyorlash demakdir.
1-sinfdayoq so’z nimani bildirishini aniklash maqsadida so’roq beriladi. Ukuvchilarni so’z ga surok berishga, ukituvchi bergan so’roqqa javob buladigan so’zlarni tanlashga,so’z ni suroqqa moye ravishda farqlashga (nima kildi? o’qidi, nima qilmoqchi? - ukimokchi) kabi urgatiladi.
Bu bosqichning asosiy vazifasi «fe’l - so’z turkumi» degan tushunchani shakllantirish, bulishli va bulisheiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab farqlash kunikmasini xosil kilish, bulishsizlik qo’shimchasining talaffuzi va imlosini urgatish xyasoblanadi.
Fe’lning xarakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda anik tasavvur hosil qilish uchun ukituvchi ularga shu darsdagi mexnat jarayonini tasvirlovchi, ya’ni bolalarning uzlari bajarayotgan ish-xarakatni aytishi yuzasidan suhbat utkazadi. Suxbatda «Ukituvchi nima qildi? Ukuvchchlar nima kildilar? Xozir ukituvchi nima qilyapti? Ukuvchilar nima kilyaptilar? Endi o’quvchilar nima qiladilar? Ukituvchi nima qiladi?» kabi savollardan ham foydalanadi. Suxbat jarayonida o’quvchilar ukituvchi raxbarligida fe’llarni surog’i bilai yozib boradilar. Masalan, nima qildi? so’z ladi, tushuntirdi; nima kildilar? tingladilar, yozdilar; nima kilyapti? tushuntirayapti, surayapti, tinglayapti; nima kilayaptilar? javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? tekshiradi, kuradi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbat va o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bulagi jixatdan taxlil kilish asosida xulosa chikariladi: nima kildi? nima kilayapti? nima qiladi? kabi suroklarga javob bulib, predmet xarakatini bildirgan so’z lar fe’l deyiladi.
Fe’l gapda kesim vazifasida keladi. Mavzu yuzasidan o’quvchilarda kunikma hosil kilish uchun surok berib fe’lni aiiklash, gap mazmuniga moye fe’lni tanlab kuyishi, aralash berilagan so’z lardan, shuningdek, rasmga karab gap tuzish kabi mashklardan foydalaniladi.
Dasturga kura bu sinfda bulishli va bulisheiz fe’llar urganiladi. Mavzu suxbat asosida tushuntiriladi. Suhbat o’qish darsida kimlar ukidi? Raxim xam ukidimi? Kim so’z ladi? Ravshan so’z ladimi? Ra’no kutubxonaga boradimi? Abdulla-chi? U kachon bormokchi? Xozir kim tushuntirayapti? Xozir Tralima gapiryaptimi? savollaridan ham foydalaniladi. Ukuvchilar surok, berib fe’llarni topadilar, ma’nosini kiyoslaydilar va ukituvchi raxbarligida tushuntiradilar. Xulosa chikariladi: fe’l xarakatning yuzaga chikkanini, ya’ni bajarilganligini (ukidi, so’z ladi), xozir bajarilayotganini (tushuntirayapti), endi bajarilishini (boradi) bildiradi. Bu fe’llar bulishli fe’llar deyiladi. Ayrim fe’llar harakatning bajarilmaganligini (ukimadi, so’z lamadi), xozir bajarilmayotganini (ukimayapti), keyin xam bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe’llar bulisheiz fe’llar deyiladi.
Ukuvchilar bulishli va bulisheiz fe’llarni suroklari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va suroklarini bulisheiz fe’l kanday kanday xosil bulganini aytadilar. Ukuvchilar bilimi mashklar bilan mustuxkamlanadi, bulisheizlik kushimchasi -ma, -mi shaklida talaffuz kilinsa xam, doim aslicha -ma, -mi shaklida yozilishi tushuntiriladi. Ukuvchilarda bulishli va bulisheiz fe’llarni ma’nolariga karab farklash kunikmasini ustirish uchun bulishli fe’ldan bulisheiz fe’l xosil kilish, bulisheiz fe’llarni ng talaffuz va yozilishini kiyoslash, bulisheiz fe’llar bilan gaplar tuzish mashklaridan foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
