|
4-sinfda fe’lni urganish.Bu sinfda fe’lni urganishning vazifasi:
1.Fe’lning shaxs—son kushimchalari bilan tuslanishi, zamon kushimchasi bilan uzgarishi xakidagi tushunchani berish va dastlabki kunikma hosil kilish fe’lning leksik ma’nolari, bulishli va bulisheizligi, gapdagi vazifasi xakidagi bilimni chukurlashtirish.
2.Nutkda fe’ldan ongli foydalanish masalasini rivojlantirish. Shu maksadda nutkda sinonim va antonim fe’llardan matn bilan boglik holda uz va kuchma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib borishga karatilgan mashklardan foydalanish.
Z.Utgan zamon kushimchasining talaffuzi va yozilishi xakidagi kunikmani hosil kilish.
Fe’l zamoai formasiiing moxiyati ish-xarakat kachon bajarilganini ,ish-harakatning nutk so’z lanib turgan paytda, undan oldin va keyin bajarilishini takkoslash asosida ochiladi. Uquvchilar uzlari bajargan yoki bajarilayotgan harakatlarni kuzatadilar, shuningdek, keyin nima kilishlarini muqokama etadilar. Xuddi shunga uxshash kuzatishni tabiatda bulayotgan uzgarishlar yuzasidan ham o’tkazadilar. Bu mavzu baxorda o’tiladi. Shuning uchun bolalar kuzatish asosida Baqor keldi. Urik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi. Yezda u lagerga bormokchi kabi gaplar tuzadilar.
Gapdagi fe’llarga suroq berib, ish-harakatning bajarilish payti, ya’ni ish-harakat bajarilayotganini (nima kilyapti? ukiyapti), oldii bajarilganini (nima kildi? uqidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi (nima kilmoqchi? yodlamokchi, bormoqchi) aniqlanadi. Anik kuzatish asosida yigilgan bu leksik materiallar ukituvchi raxbarligida umumlashtiriladi va xulosa chikariladi.
Fe’lnimg zamon formasini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarda so’roqlardan to’g’ri foydalanishga urgatish muhim axamiyatga ega. 6u maqsadga erishish uchun avval kollektiv ravishda ishlanadi va o’quvchilar e’tibori surok bilan fe’l zamonining boglanishini aniklashga qaratiladi. Zamon formasini xosil kilish uchun fe’lning ikkinchi shaxe—birlik formasi asos kilib olinadi. (Boshlangich sinflarda fe’lning bosh formasi urganilmaydi).
Fe’lga surok berish bilan fe’l zamoni xosil kilinadi.
Bir fe’ldan uch zamonni xosil kilib, ularni takkoslash mashki fe’lning zamon kategoriya! ining moxiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun «Fe’l» mavzusini urganish jarayonida fe’lni zamon kushimchasi bilan uzgartirish mashki muntazam utkazib boriladi.
Ukuvchilarni fe’l zamonlarini ongli kullashga urgatish maksadida matnlardan foydalaniladi. Bunda fe’l zamonini aniklash va biror fe’l formasidan foydalanishni asoslash, shuningdek, fe’l zamonini uzgartirish, fe’llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish topshiriladi.
Dasturga kura, bu sinfda fe’llarda shaxs-son xakida tushuncha beriladi. Ukuvchilarda uzbek tilida 3 shaxs so’z lovchi (1-shaxs), tinglovchi (2-shaxs), uzga (3-shaxs) mavjudligi xakidagi dastlabki kunikma «Otlarning egalik kushimchalari bilan uzgarishi» va «Kishilik olmoshlari» mavzulari urganilayotganda zqosil kilingan. «Fe’llarda shaxs-son» mavzusi shu kunikmaga asoslangan x,olda tushuntiriladi.
Suhbat asosida kishilik olmoshlari 3 shaxsni, birlik va kuplikni bildirishi eslatilgach, o’quvchilarga men olmoshini katnashtirib gap tuzish topshiriladi. Ular tuzgan gap ukituvchi raqbarligida taxlil kilinadi (Men kitobni ukidim). Ukuvchilar men 1-shaxs birlikdagi kishilik olmoshi ekanini aytadilar; ukidim fe’lini so’z tarkibiga kura taxlil kilib, uki — uzak, -di — utgan zamon kushimchasi, -m - qam kushimcha ekanini aniklaydilar. Ukituvchi kuyidagi mazmunda tushuntiradi: ish-xdrakat so’z lovchi (1-shaxs), tinglovchi (2-shaxs), uzga (3-shaxs) tomonidan bajarilishi mumkin; ikkinchidan, ish-xarakat yakka (bir) yoki bir necha shaxe tomonidan bajarilishi x.am mumkin. Fe’llarga sushilib, ish-xarakatni bajargan shaxeni va sonni (kuplik va birlikni xam bildiradigan kushimchalar bor. Masalan, ukidim fe’lidagi -m kushimchasi shunday ma’noni bildiradi, u shaxs-son kushimchasidir. Chunki -m o’qish xarakatini bajargan shaxeni (1-shaxeni) va sonini (bir kishi bajarganini) bildiryapti, ya’ni qam shaxeni, qam sonni ifodalayapti. Ukituvchi (xattaxtaga yozilgan gaplarni kursatib) «Nuktalar urniga gapning mazmuniga moye bulgan fe’llarning shaxs-son kushimchasini topib kuyib, gaplarni o’qish» vazivasini topshiradi. Mashk ukituvchi raxbarligida birgalikda bajariladi.
Suxbat asosida xulosa chikariladi: Fe’llar shaxs-son kushimchalari bilan tuslanadi. Shaxs-son kushimchalari zamon kushimchalaridan keyin kushiladi.
Fe’llarda shaxs-son xakidagi kunikmani shakllantirish uchun mazmunga moyeshaxs-son kushimchalarini kuyiщ, berilganfe’llarni xozirgi, utgan, kelasi zamonda shaxs-son kushimchasibilan tuslash, fe’llarni so’z turkumi jaxatdan taxlil kilishmashqlaridan foydalanadi.
Bu sinfda fe’llarning yozilishi xakida xam kunikma xosil kilinadi. Mavzuni tushuntirish uchun fe’llar kuprok bulgan matn tanlanib, matnni uqish, suroq berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. Uquvchilar uqituvchi raxbarligida vazifani bajaradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
