O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

So’zning o’zak va qo’shimchasi.O’quvchilar so’zning o’zak va qo’shimchalarga to’ђri ajrata olsalar ham,lekin ko’p hollarda so’zning o’zagi bilan negizini qorishtiradilar. O’quvchilar bu hodisalarni aniq farqlashlari lozimligini nazarda tutib, o’zak va negizn ing bir-biridan farqi va bir-biriga teng keladigan o’rinlari aniq misollar bilan qiyoslab tushuntiriladi. Masalan, o’quvchilar so’zining o’zagi o’qi, o’quv va o’quvchi negiz. Negiz o’quvchilargaalohida o’qtirilishi kerak. Bu o’rinda o’qituvchining izohi muhim o’rin tutadi.

«So’zning tarkibi» mavzusiga baђishlanadigan birinchi darsdayoq o’quvchilarga o’zak ( mashina, paxta, ter), so’ng negiz (mashinachi, paxtazor, terim) tushintiriladi. Shundan so’ng so’zning o’zagi bilan negizi bir-biriga qiyoslanadi: pilla+chi (-lar-imiz-ga). Negizdan so’z yasovchi qo’shimcha olib tashlansa, so’zning o’zagi qoladi: pilla(+chi). Shundan so’ng negizning turli ko’rinishlari tushintiriladi.

1) O’zak+yasovchi qo’shimcha: tartib+li;

2) Prefiks (yasovchi)+o’zak: be+tartib;

3) Prefiks+o’zak+ yasovchi qo’shimcha: no-tin-ch-lik

Qo’shimcha qo’shilganda, o’zag va negiz o’zgarish hollari orfografiyaga boђlab tushintiriladi. O’zakning o’zgarish hollarini tushintirishdan avval fonetika darsida o’tilgan ayrim mavzularni eslatish kerak, chunki o’zak va negizning o’zgarish hollari unli va undosh tovushlar, bo’ђin, urђu kabilar bilan boђliqdir.

O’zbek tilida o’zak va negizlarga qo’shimchalar qo’shilganda, ayrim o’zgarishlar yuz beradi: a) tovush almashadi

son+a—sana, yesh+a—yasha, tara+q—taroq, tarqa+q—tarqoq, bo’ya+q—bo’yeq, o’qi+v—o’quv, yutu+q—yutuђi.

b) tovo’sh tushadi: o’ђil+ish—o’ђlim, uluђ+ay—ulђay, oђiz+i—oђzi, past+ay—pasay va boshqalar.

Bu ma’lumotlar, asosan , 5-sinfda o’rganiladi va har bir so’z turkumi bo’yicha olib borilgan mashђulotlarda takrorlab, kengaytirib boriladi.

O’quvchilarga so’z tartibi haqida ma’lum bir tizim asosida tushuncha beriladi: dastlab qismlarga ajralmaydigan tub so’zlar (bor, tez,o’t, yaxshi), keyin qismlarga oson ajraladigan so’zlar (bolalar, ktibim, keldi,....), so’ng so’z yasovchi qo’shimchalar olgan, nihoyat, har ikki ko’rinishdagi qo’shimchalar bilan kelgan so’zlar tushintiriladi.

So’zning o’zak-negiz va qo’shimchalar yuzasidan o’quvchilarning bilimini mustahkamlash uchun morflogik tahlil va har hil mashqlar o’tkazilishi zarur. Darslikdagi mashqlardan tashqari, o’quvchilarning o’zlariga ham ijodiy misollar topish tavsiya etiladi. Masalan:

a) bir o’zakli so’zlar ro’yhatini tuzish:

ishchi, ishla, ishli, ishsiz, ishgan;

bosh, boshla, boshchilik kabi;

b) o’zakni xar xil o’zakka qo’shib so’z yasash:

o’rim, oqim, terim; ishla, oqla, tuzla, to’pla; aqlli, intizomli, kuchli, bilimli va boshqalar;

v) morfologik taxlil

g) berilgan so’z qismlarini tablisada ko’rsatish

O’zak va qo’shimchalarni xar xil belgilar bilan qayd etish, so’z qismlarini chiziqlar orqali belgilash kabi mashqlardan xam foydalaniladi.