O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi n. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov, I. Hojaliyev

Suv-ning 
hayotimizdagi ahamiyati»
mavzusida kichik hikoya yozib keladilar. 
39-dars 
O'RIN-PAYT KELISHIGI SHAKLI 
 
Darsning maqsadi: 
a) ilmiy maqsad — o'rin-payt kelishigi hamda o'rin-payt kelishigi shaklidagi 
so'zlarning gapdagi vazifasini o'rgatish; 
a) tarbiyaviy maqsad— o'quvchilarga do'stga sadoqatli bo'lish ruhini 
singdirish; 
d) rivojlantiruvchi maqsad —grammatik ma'nolarni anglashni shakllantirish. 
Darsning jihozi:
mavjud texnika vositasi, plakat.
Darsning rejasi: 
1. O'rin-payt keiishigi ma'nolari. 

---

45 
2. O'rin-payt kelishigidagi so'zlarning sintaktik vazifalari. 
1-topshiriqda berilgan gaplarning qo'shimchasi qo'yilib o'qiladi. 
1. 
Novdalarni bezabg'unchalar, Tongda aytdi hayot otini. 
2.
Qadim zamonda, Chin mamlakatida ulug' podsho o'tgan ekan
(Ertakdari). 
Siz nuqtalar o'rniga qaysi kelishik qo'shimchasini qo'ydingiz? (O'rin-payt 
kelishigi qo'shimchasini.) Chin mamlakati deganda bugun qaysi mamlakatni 
tushunasiz? (Xitoyni.) 
Oldindan tayyorlangan ko'rgazma xattaxtaga ilinadi: 
Tongda, qadim zamonda, Chin mamlakatida 
Ikkinchi topshiriq shartiga ko'ra nima uchun 
tong, zamon
so'zlari 
-ni, -ning, 
ni
emas, aynan 
-da
qo'shimchasini olganligi o'quvchilardan so'raladi. O'quvchilar 
tongda
so'zi 
aytdi 
fe'liga bog'lanib qachon? so'rog'ini olganligi, fe'lning (hokim 
so'zning) talabiga ko'ra 
-da
qo'llanganini aytishlari mumkin. 
Izoh: 
tong, zamon
otlariga o'rin-payt kelishigi 
-da
hozir so'z yasovchi 
vazifasida qo'shilib ravish hosil qilib qo'yyapti. Ravishlarda (
tongda, zamonda)
payt ma'nosi saqlanadi.
Quyidagi gaplar kodaskop orqali sinf taxtasiga tushiriladi. 
1
. Kollejda darslar maroqli o’tiladi. 
2. 
Inson dunyoda do’stlar orttiradi. 
3. 
O'g'il ham, qiz ham o'qishda, mehnatda, safarda yoqib qolgan kishi bilan 
do’stlashadi. 
Gaplar o'qilgach, kollej haqida tushuncha beriladi. 
O'qituvchi 
kollejda o’tiladi 
birikmasidan hokim so'z, tobe so'zni 
tushuntiradi. Har bir birikmaning hokim, tobe so'zlari o'quvchilar tomonidan 
aniqlanadi. 
142-mashq. Matn o'qiladi ma'rifiy tomoni bayon qilinadi. 
O'qishida, 
mehnatda
so'zlari 
nimada?
so'rog'ini olayotganga o'xshashi, bunday holda asosga 
payt so'zini qo'shib ko'rish lozimligi izohlanadi. Payt so'zini mehnat so'zi qabul 
qilsa, payt holi bo'ladi. Mehnat paytida 
-da
o'rin-payt kelishigi otlarga qo'shilib 
o'zi bog'langan harakatning paytini bildiradi va gapda payt holi vazifasini 
bajaradi. Bosh kelishikdagi ot o'zi bilan payt ma'nosini bildiruvchi 
paytda, vaqtda, 
davrda, zamonda
so'zlari bilan kelib payt holini ifodalaydi. 
Bolalik paytda, 
yoshlik davrda
kabi. 
Odamlar orasida, yoqib qolgan
birikmasida hokim so'z 
qayerda?
so'rog'ini 
oladi va gapda o'rin holi vazifasini bajaradi. 
144-mashqni bajarishda o'rin-payt kelishigining ma'nolari izohlanadi.