O'zbekiston respublikasi xalq ta'limi vazirligi n. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov, I. Hojaliyev

37-dars 
TUSHUM KELISHIGI SHAKLI 
 
Darsning maqsadi: 
a) ilmiy maqsad — tushum kelishigi shaklini qo'llash malakasini o'quvchilar 
ongiga singdirish; 
b) tarbiyaviy maqsad — ajdodlar ma'naviyatidan bahramand bo'lishga 
undash; 
d) rivojlantiruvchi maqsad — muammoli vaziyatni yuzaga keltirish orqali 
o'quvchilarning fikrlashini o'stirish. 
Darsning jihozi:
ko'rgazmali vositalar, rasmli plakat, ko'chma xattaxta. 
Darsning rejasi: 
1. Tushum kelishigining grammatik ma'nosi. 
2. Tushum kelishigining qo'llanish o'rni. 
131-mashq shartiga ko'ra o'quvchilarning 
«Mening orzum»
mavzusidagi 
kichik hikoya matni o'qitiladi. Mavzuning izchil yoritilishi kuzatiladi, gap 

---

43 
bo'laklari tartibiga e'tibor qaratiladi. Ayniqsa, qaratqich shakli o'rnida qo'llanilgan 
tushum kelishigi shakli diqqat bilan tahlil qilinadi. Kichik hikoya yozilgan plakat 
ilinadi. 
Nigora poini toza yuvdi. Salima oynani artdi. Kamola maktab hovlisini 
supurdi, suv sepdi. So’ngra hammamiz gullarni begona o’tlardan tozaladik. Sinf 
rahbarimiz xursand bo Idilar. 
Matn o'qiladi. Tarbiyaviy jihati tahlil qilinadi. O'quvchilar tushum 
kelishigini olgan so'zni topib, o'zi bog'langan so'z bilan o'qiydi. Tushum 
kelishigini olgan so'zlar qaysi so'z turkumida ifodalangan, tushum kelishigini 
olgan ot qaysi so'z turkumiga bog'lanibdi (fe'lga) kabi savollarga javob olinadi. 
Ko'rinadiki, 
-ni
shaklini olgan so'z doimo fe'lga bog'lanadi. Matematik formula 
singari qoida chiqarsa ham bo'ladi: 
ot+fe'l=tushum kelishigi; qaratqich kelishigi 
esa: ot+ot=qaratqich kelishigi. 
Polni yuvdi, oynani artdi, hoylini supurdi, suv sepdi, gullarni tozaladik.
Bog'langan fe'llarning hammasi qanday so'roqni talab qiladi? (nimani?). 
1-topshiriq sharti asosida nuqtalar o'rniga tushum kelishigi qo'shimchasi 
qo'yiladi. Tushum kelishigini olgan ot bilan turdosh otlar yonma-yon kelsa, 
kelishik qo'shimchasi tushishi ham, tushmasligi ham mumkinligi tushuntiriladi. 
Xatni chiroyli yozdim
gapida esa oraliqqa so'z kirib qolganligi uchun 
–ni
, albatta, 
yozilishi bayon qilinadi. 
2-topshiriqqa ham savol berish bilan o'timli fe'llar aniqlanadi. 
Kitob o'qimoq
(nimani o'qimoq?). 
Sifatdoshga kelishik shakli qo'shilsa, otlashib qoladi. Otlashgan so'zlarda, 
odatda, kelishik shakli tushirilmaydi. 
132-mashqni ishlashdan avval egalik qo'shimchalari eslab olinadi. 
Derazam... oldida
birikmasida 
old 
so'ziga izoh berish va unda 
-i
egalik 
qo'shimchasi ekanligi eslatiladi. 
Gul hidladi.
Ot va fe'l qanday joylashgan? 
(yonma-yon) ot bilan o'timli fe'l yonma-yon kelsa, 
-ni
yoziladi. Shu tartibda 
mashq og-zaki ishlanadi. 
133-mashq o'qiladi. Matn ustida suhbat o'tkaziladi. Ajdodlarimiz hayotidan, 
ularning jahon ilmiga qo'shgan hissalaridan g'ururlanish hissi uyg'otiladi. So'ng til 
jihati ishlanadi. Namuna
: ta'lim oladi-
ot+fe'l... 
134-mashq 
yozma 
bajariladi: 
135-mashqning 
shartiga 
o'qituvchi 
yordamlashadi. Namuna: 
Qiziqib kitob o’qimoq — kitobni qiziqib o’qimoq. 
136-mashq asosida 3—5 gap bilan matn tuziladi. 
137-mashq uyga vazifa.