14
II-BOB. TRANSFORMATORLAR VA ULARNI ULASH USULLARI
2.1. Transformatorning tuzilishi va ishlash printsipi.
Transformator turlarining ko`p bo`lishiga qaramay, ularda bo`ladigan
elektromagnit jarayonlar umumiy o`xshashlikka ega bo`lib, ularning ishlash
printsipi bir xildir. 2-rasmda bir fazali ikki chulg`amli transformatorning sxemasi
va shartli belgilanishi ko`rsatilgan. Transformator po`lat o`zak (magnit
o`tkazgich) 1 dan ikkita mis chulg`amlar 2 dan iborat. Po`lat o`zakning induktsion
toklar hisobiga qizib ketishini kamaytirish maqsadida u qalinligi
5
,
0
35
,
0
mm
bo`lgan elektrotexnik po`lat plastinalardan yig`iladi. Platinalarning ikki tomoniga
izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi. Po`lat o`zak plastinalarni
yig`ish tartibi 3-rasmda ko`rsatilgan. Qatlam platinalarining choklari
ustma-ust tushmasligi kerak.
Po`lat o`zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli
asosiy magnit oqimi F po`lat o`zak bo`ylab harakatlanadi. Po`lat o`zakning mis
chulg`amlari o`ralgan qismi sterjen` deyiladi. Transformatorning manbaga ulangan
chulg`ami birlamchi, iste`molchiga ulangani esa ikkilamchi chulg`am deyiladi.
Shuning uchun birlamchi chulg`amga (zanjirga) oid kattaliklar 1 indeksiga ega,
masalan, birlamchi chulg`amning o`ramlar soni
1
w
, qismalaridagi kuchlanish
1
u
,
zanjirdagi tok
1
i
va h.k. Shuningdek, ikkilamchi chulg`amga oid kattaliklar soni 2
indeksiga ega, masalan,
2
2
2
,
,
i
u
w
va h.k.
Transformatorning birlamchi chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish
(
t
U
u
m
sin
1
) ta`sirida chulg`amdan o`zgaruvchan tok oqib o`tadi. Bu tok
transformatorning po`lat o`zagida o`zgaruvchan magnit oqimi (F)ni hosil qiladi.
Chulg`amlarning o`ramlarini kesib o`tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi
chulg`amda o`zinduktsiya, ikkilamchi chulg`amda esa o`zaro induktsiya hodisasiga
15
binoan tegishlicha
1
e
va
2
e
elektr yurituvchi kuchlarni induktsiyalaydi. Mazkur
EYuKlarning ta`sir etuchi qiymatlari:
Ф
w
f
E
1
1
44
,
4
, (1)
Ф
w
f
E
2
2
44
,
4
. (2)
3-rasm
Bu erda
f
–o`zgaruvchan tokning chastotasi,Gts
2
1
, w
w
-birlamchi va
ikkilamchi chulg`amlarning o`ramlari soni F-asosiy magnit oqimi, Vb.
Demak, (1) va (2) ifodalardan ko`rinadiki, chastota
f
va magnit oqimi F
o`zgarmas bo`lganda chulg`amlarda induktsiyalangan EYuK
1
E
va
2
E
lar ularning
o`ramlari soniga proportsional ekan, ya`ni
2
1
2
1
w
w
E
E
.
Bu nisbat transformatorning transformatsiya koeffitsienti hisoblanadi, ya`ni
2
1
2
1
w
w
E
E
k
. (3)
Mazkur koeffitsient transformatorga berilgan kuchlanishning necha marta
o`zgarishini ko`rsatadi. Agar
1
k
bo`lsa, transformator kuchlanishni pasaytirib
beruvchi, agar
1
k
bo`lsa, kuchlanishni orttirib beruvchi hisoblanadi.
Agar 2-rasm, a da ko`rsatilgan transformatorning ikkilamchi chulg`amiga
nagruzka (
H
Z
2
) ulasak, EYuK (
2
e
) ta`sirida undan tok (
2
i
) o`ta boshlaydi. Shunday
qilib, kuchlanishi
1
u
, tok kuchi
1
i
bo`lgan manbaning elektr energiyasi
transformator yordamida kuchlanishi
2
u
va tok kuchi
2
i
bo`lgan elektr energiyasiga
aylantirib, iste`molchiga uzatiladi.
16
Transformatorning manbadan (tarmoqdan) olayotgan birlamchi quvvati
1
1
1
1
cos
I
U
P
bo`lsa,
uning
iste`molchiga
berayotgan
ikkilamchi
quvvati
2
2
2
2
cos
I
U
P
. Agar transformatordagi quvvat isrofi hisobga olinmasa,
2
1
P
P
bo`ladi.
Birlamchi va ikkilamchi zanjirlardagi faza siljish burchaklarini taxminan bir
xil desak,
2
2
1
1
I
U
I
U
deyish mumkin. Agar kuchlanishlar bir-birlari bilan xuddi
EYuKlar kabi nisbatta bo`ladi desak, transformatsiya koeffitsientini qayta yozish
mumkin:
1
2
2
1
2
1
I
I
U
U
E
E
k
Demak, transformator chulg`amlaridagi toklar kuchlanishlarga teskari
proportsional.
Transformatorning ish rejimlari.
A) Salt ishlash rejimi. Transformatorlarni ishlatish jarayonida ko`pgina
vaqt ularning birlamchi chulg`ami manbaga ulanib, ikkilamchi chulg`am uchlari
bo`sh qoladi. Bunday rejim transformatorning sal (nagruzkasiz) rejimi deyiladi.
Salt ishlash rejimida
ном
U
U
1
1
va
0
2
I
bunga mos sxema 4-rasmda ko`rsatilgan.
Transformatorning
birlamchi
chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish
U
1
ta`sirida chulg`amdan salt ishlash toki I
0
oqib o`tadi. Bu tokning magnitlovchi kuchi
1
0
W
I
po`lat o`zak bo`ylab tutashuvchi asosiy
magnit oqimi
t
Ф
Ф
m
sin
ni va qisman havo
hamda po`lat o`zak orqali tutashib tarqalgan
magnit oqimi F
1S
ni hosil qiladi. Bu o`zgaruvchang magnit oqimlari o`zining
chulg`amlarida induktsiyalangan EYuK lari bilan qo`yidagi bog`lanishga ega:
t
Ф
W
dt
dФ
W
e
m
)
90
sin(
0
1
1
1
4-rasm
transformatorning salt ishlash
rejimi.
17
)
90
sin(
0
2
2
2
t
Ф
W
dt
dФ
W
e
m
(4)
)
90
sin(
0
1
1
1
1
t
Ф
W
dt
dФ
W
e
S
S
Demak, EYuK lar ularni induktsiyalagan magnit oqimlaridan faza bo`yicha
90
0
ga kechikadi. Bu EYuK larning ta`sir etuvchi qiymatlari:
m
m
m
Ф
W
f
Ф
W
F
E
1
1
1
1
2
2
2
2
yoki
m
Ф
W
f
E
1
1
1
44
,
4
m
Ф
fW
E
2
2
44
,
4
S
S
Ф
W
f
E
1
1
1
1
44
,
4
Birlamchi chulg`amga berilgan kuchlanish
1
U
EYuK (
1
E
va
S
E
1
) larni,
shuningdek, chulg`amning aktiv qarshiligi R
1
kuchlanishning pasayishini
kompensatsiya qiladi. U holda Kirxgofning 2-qonuniga binoan birlamchi chulg`am
zanjirining elektr muvozanat holati:
1
0
1
1
1
R
I
E
E
U
S
Agar EYuK
S
E
1
ni chulg`amdagi kuchlanishning induktiv pasayishi
1
0
L
X
I
bilan kompensatsiya qilinadi desak va
1
1
0
R
U
R
I
bo`lsa:
1
1
1
1
L
R
U
U
E
U
yoki
1
0
1
0
1
L
X
I
R
I
E
U
(5.6)
(6) tenglama yordamida transformator salt ishlash rejimining vektor diagrammasini
qo`ramiz (5-5.rasm). Bosh vektor sifatida ixtiyoriy O nuqtadan asosiy magnit
oqimining vektori F ni gorizontal yo`nalishda chizamiz. Undan faza bo`yicha 90
0
ga kechikuvchi burchak ostida
1
E
va
2
E
lar chiziladi. Tok
0
I
po`lat o`zakdagi
quvvat (magnit) isroflari tufayli magnit oqimi
Ф
dan α burchakka ilgarilab keladi.
Magnit oqimi
S
Ф
1
tok
0
I
bilan bir xil yo`nalishda bo`ladi. EYuK
S
E
1
oqim
S
Ф
1
dan
90
0
ga kechikadi. Kuchlanish
1
U
vektorini (5.6) tenglamadagi
1
E
ning davomiga
vektor
1
0
R
I
ni tok
0
I
yo`nalishida chizamiz.
18
So`ngra vektor
1
0
R
I
ga nisbatan 90
0
ga ilgarilovchi burchak ostida vektor
1
0
L
X
I
ni
chizamiz. Vektor
1
0
L
X
I
ning oxirgi uchini 0 nuqta bilan tutashtirib, kuchlanish
vektori
1
U
ni hosil qilamiz. Vektor
1
0
R
I
ning bosh uchini vektor
1
0
L
X
I
ning oxiri
bilan birlashtirib, birlamchi chulg`amdagi kuchlanishning to`la ichki pasayishi
1
0
z
I
ni hosil qilinadi.
5-rasm Vektor diagrammasi.
Tok I
0
birlamchi chulg`am nominal tokining (3÷10) % ini tashkil etgani uchun
vektor diagrammada hosil bo`lgan kuchlanishlar uchburchagi real masshtablarda
qurilsa, juda kichik bo`ladi. Shuning uchun
1
1
E
U
deyish mumkin. U holda
olingan nisbat va
m
Ф
fW
E
1
1
44
,
4
ga binoan asosiy magnit oqimi F ni kuchlanishga
proportsional deyish mumkin. Salt ishlash rejimida transformatorning quvvat
koeffitsienti
3
,
0
2
,
0
cos
ikkilamchi chulg`amdagi tok
0
2
I
bo`lgani uchun
2
20
E
U
bo`ladi.
B) Nagruzka rejimi. Bu rejimda kuchlanish
1
U
nagruzkaga bog`liq emas.
Transformatorning ikkilamchi chulg`amini biror nagruzka
Н
z
2
ga ulaganimizda
EYuK E
2
ta`sirida undan I
2
nagruzka toki o`ta boshlaydi. Bu tok hosil qilgan
magnitlovchi kuch
2
2
W
I
po`lat o`zak va havo orqali tutashgan, tarqalgan magnit
19
oqimi F
2S
ni hosil qiladi (5.6-rasm). Bu oqim asosiy magnit oqimiga qarama-qarshi
yo`nalgani uchun uni, shuningdek, elektr yurituvchi kuch E
1
ni ham
kuchsizlantirmoqchi bo`ladi. U holda transformator elektrik muvozanat holatini
buzilishiga yo`l qo`yiladi. Ammo birlamchi chulg`amning magnitlovchi kuchi
1
1
W
I
shunday o`zgaradiki, natijada transformatorning muvozanat holati saqlanib,
o`zakdagi asosiy magnit oqimi F miqdor jihatidan o`zgarishsiz qoladi. Bu holda
magnitlovchi kuchlar muvozanati quyidagicha ifodalanadi:
1
0
2
2
1
1
W
I
W
I
W
I
yoki
2
2
1
0
1
1
W
I
W
I
W
I
(7)
6-rasm Transformatorning ish rejimlari.
Demak, birlamchi tokning magnitlovchi kuchi ikkilamchi tokning magnitsizlash
ta`sirini kompensatsiyalaydi. Agar (7) ifodaning ikkala tomonini O`
1
ga bo`lsak,
magnitlovchi kuchlar tenglamasidan toklar tenglamasiga o`tish mumkin:
)
(
1
2
2
0
1
W
W
I
I
I
(8)
Bu erda
1
2
2
1
2
W
W
I
I
kattalik ikkilamchi tokning magnitsizlash ta`sirini
muvozanatlovchi birlamchi tokning tashkil etuvchi hisoblanadi. Shuning uchun bu
kattalik ikkilamchi tok deyiladi. U holda birlamchi tok:
1
2
0
1
I
I
I
(9)
ya`ni slat ishlash toki bilan keltirilgan ikkilamchi tokning geometrik yig`indisiga
teng. Nagruzka toki I
2
noldan boshlab, tok I
1
esa salt ishlash toki I
0
dan boshlab
20
ortadi. Salt ishlash toki nominal tokning
ном
I
I
1
0
%)
10
5
,
2
(
ulushini tashkil etadi.
Taxminiy hisoblashlarda
1
2
1
I
I
deyish mumkin.
Nagruzka toki I
2
ning o`zgarishi bilan tok I
1
ning tashqi ta`sirisiz o`z-o`zidan
o`zgarishi transformatorning o`z-o`zidan rostlanishi deyiladi. Buni nagruzka
rejimi uchun qurilgan vektor diagrammadan ko`rish qulay. U holda ikkilamchi
zanjirning nagruzka rejimidagi elektr muvozanati tenglamasi Kirxgofning ikkinchi
qonuniga binoan
S
R
E
U
E
U
2
2
2
2
bu erda: U
2
–ikkilamchi chulg`am uchlaridagi kuchlanish;
2
2
2
R
U
R
I
- ikkilamchi
chulg`amdagi kuchlanishning aktiv pasayishi; E
2S
- tarqalgan magnit oqimi F
2S
tufayli induktsiyalangan EYuK.
F
2S
ikkilamchi
chulg`amdagi
kuchlanishning
induktiv
pasayishi
2
2
2
L
L
X
I
U
bilan kompensatsiya qilinadi, u holda
2
2
2
2
L
R
U
U
E
U
yoki
L
X
I
R
I
E
U
2
2
2
2
2
(10)
Salt ishlash rejimi uchun chizilgan vektor diagrammani (5.rasm) asos diagramma
hisoblab, unga (9) va (10) tenglamalar yordamida transformatorning nagruzka
rejimidagi vektor diagrammasini qo`shib qo`ramiz (7. rasm).
Nagruzkani induktiv xarakterga ega desak, tok
2
I
EYuK
2
E
ga nisbatan faza
21
7-rasm Transformatorning nagruzka rejimidagi vektor diagrammasi.
bo`yicha ψ
3
burchakka siljiydi. Endi kuchlanish
2
U
vektorini (10) ifodaga binoan
aniqlash uchun vektor
2
2
L
X
I
ni vektor
2
E
ning oxirgi uchidan tok
2
I
ga
perpendikulyar
ravishda
chizamiz.
Chunki
ikkilamchi
chulg`amdagi
kuchlanishning induktiv pasayishi tok
2
I
dan 90
0
ga ilgarilab keladi. So`ngra
kuchlanishning aktiv pasayishi
2
2
R
I
ni tok
2
I
bilan bir xil yo`nalishda
L
X
I
2
ga
perpendikulyar qilib joylashtiramiz. Vektor
2
2
R
I
ning boshlanishini
2
E
va
L
X
I
2
vektorlarning oxirgi uchlari bilan birlashtirib ikkilamchi chulg`amdagi
kuchlanishning to`la ichki pasayishi vektori
2
2
z
I
ni va koordinati boshi 0 nuqta
bilan birlashtirib, kuchlanish
2
U
ni aniqlaymiz. Tok
2
I
bilan kuchlanish
2
U
orasida
faza siljish burchagi φ
2
hosil bo`ladi. Agar
2
1
2
I
I
desak, (9) ifodadan
1
I
ni
aniqlaymiz. Kuchlanish
1
U
tok
1
I
dan φ
1
burchakka ilgarilab keladi, ammo φ
1
burchak φ
2
burchakdan katta. Vektorlar diagrammasidan ko`rinib turibdiki,
2
I
ning
ortishi bilan
1
I
ham ortib, φ
1
tobora kichraymoqda. Demak, transformatorning
quvvat koeffitsienti cos φ
0
dan to coφ
i
gacha ortishi mumkin.
Transformatorning o`z-o`zidan rostlanish xususiyati faqat nominal nagruzka
doirasida o`rinlidir. Boshqa hollarda
2
I
ning magnitsizlash ta`siri ortib ketadi.
V) Qisqa tutashuv rejimi. Bu rejimda ikkilamchi chulg`am uchlari o`zaro
tutashib, tashqi qarshilik
z
Н
0
2
bo`ladi. Transformator uchun bunday rejim
nomaqbul rejim hisoblanadi. Bunda ikkilamchi, shuningdek birlamchi tok
nominalidan 18-20 marta ortib ketadi. Bu hodisaga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Shuning
uchun real sharoitlarda transformatorni qisqa tutashuv tokidan saqlash maqsadida
avtomatik ajratgichlar o`rnatiladi. Transformatorlarni laboratoriya sharoitida
tekshirish uchun “qisqa tutashuv” pasaytirilgan kuchlanishlarda amalga oshiriladi.
22
Do'stlaringiz bilan baham: |