55
Дугин А. Основы евразийства. - 82-84, 98-100-бетлар.
57
XULOSA
Tadqiqot davomida mintaqaviy xavfsizlikning asrlardan beri shakllanib
kelayotgan geosiyosiy qoidalarga tayangan taqdirda mustahkam asosga ega
bo`lishiga amin bo`ldik. Chunki har bir mintaqa o`zining geosiyosiy mavqeiga
bog`liq holda juda jadal yoki nistabatan sust geosiyosiy ta`sirlashuvlar doirasida
bo`ladi. Shu jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasi ham o`zining geosiyosiy
ahamiyatigia ko`ra qadimdan u yoki bu strategik kuchlarning geosiyosiy raqobati
doirasida bo`lib kelgan. Mintaqa geosiyosiy ahamiyatining yuksalish davrlarida bu
erda urush harakatlari avjiga chiqqan. Bunga Buyuk Iskandarning yurishlari, Arab
xalifaligi davridagi yurishlar, Chingizxonning bosqinini misol keltirish mumkin.
Mintaqa ulkan saltanat markaziga aylangan davrlarda esa boshqa o`lkalarni
o`zining geosiyosiy ta`sir doirasiga tortgan. Bunga qadimgi davrlarda Chingiz
bosqini va Jaloliddin Manguberdining ozodlik uchun kurashlari, Temur
saltanatining butun evroosiyo qit`asiga yoyilishi natijasida butun mintaqalarni o`z
tarkibiga tortib borishini hamda Bobur saltatanatini misol keltirish mumkin.
Markaziy Osiyoning XIX asrda Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi, o`tgan
asrda esa abadiy o`zaro ziddiyatlar botqog`ida qolishlari uchun sho`rolar
tomonidan parchalab yuborilishi, ular orasida murakkab chegaralar tortilishi va
nihoyat 70 yil davomida boshqa davlat tarkibida bo`lganligi mintaqaning
to`lig`icha tashqi ta`sir doirasida qolganligini yaqqol ko`rsatib berdi.
Yangi asr bo`sag`asida ro`y bergan siyosiy jarayonlar dunyo xaritasida o`nlab
yangi davlatlarni yuzaga keltirdi. evroosiyo qit`asida yangidan boshlangan
geosiyosiy kurash Markaziy Osiyo hududini ham to`lig`icha qamrab oldi.
Murakkab geosiyosiy jarayonlar kechayotgan bugungi davrda mintaqaviy
xavfsizlikni ta`minlash birinchi navbatda bir davlat yoki davlatlar birligi asosida
milliy manfaatlar mutanosibligini shakllantirishni taqozo etadi. Hech bir davlat
mintaqadagi boshqa davlatlardan ajragan holda yakka o`zi o`z xavfsizligini to`liq
ta`minlay olmasligi tarixda ro`y bergan geosiyosiy jarayonlardan ko`p marotaba
isbotlangan.
58
Geosiyosiy ta`limotning mumtoz tadqiqotlariga nazar tashlansa er yuzidagi
strategik raqobat asos e`tibori bilan ervoosiyo qit`asining qirg`oq hududlaridan
uning markaziy hududini egallashga qaratilgan. Bu xartland va rimland o`rtasidagi
kurash, tellurokratiya va talassokratiya o`rtasidagi raqobat shaklida ro`y berib
kelgan. Markaziy Osiyo «xartland» uchun olib boriladigan kurashda Janubiy
Osiyodan kirib boriladigan yoki «rimland»ning Janubiy Osiyodagi qirg`oqlarini
egallash uchun eng qulay yo`l hisoblanadi. G`arbiy evropa, Rossiya hamda AQSh
geosiyosatchilarining tadqiqotlarida ko`rsatilishicha Markaziy Osiyo hududi
albatta u yoki bu geosiyosiy etakchi davlatning milliy va iqtisodiy manfaatlari
doirasiga kirgan. Shu nuqtai nazardan ushbu mintaqada ro`y berayotgan geosiyosiy
jarayonlar, davlatlarning tashqi siyosatlari albatta etakchi davlatlarning tashqi
strategiyasini hisobga olgan holda talqin qilinishi maqsadga muvofiqdir. G`arb
tadqiqotchilarining ta`kidlashlariga ko`ra Markaziy Osiyo mintaqasi evropadagi
Bolqon yarim oroli singari evroosiyo qit`asidagi strategik muvozanatning
saqlanishi yoki buzilishiga jiddiy ta`sir ko`rsatuvchi hudud hisoblanadi. Boshqa
so`zlar bilan aytganda ushbu mintaqaning geosiyosiy ahamiyati faqat uning
iqtisodiy imkoniyatlari bilan belgilanmaydi. Uning turli kuchlar manfaatlari
tugunida joylashganligi masalan,ing eng muhim nuqtasi hisoblanadi.
Chunki Markaziy Osiyo dunyodagi etakchi kuchlarning qit`a markazi uchun
olib boradigan strategik raqobati doirasida joylashgan. Mintaqadagi davlatlarning
geografik, siyosiy, iqtisodiy sharoiti hamda xususiyatlari ularni turli kuchlar ta`sir
doirasiga kirib qolishiga sharoit yaratib bergan. Mamlakatlardagi tabiiy-boyliklar
va ularning dunyo bozorlaridan uzoq masofada joylashganligi ularning tashqi
hamkorlarga bog`liq bo`lib qolishlariga olib keladi, oqibatda dadil tashqi siyosat
yurg`izishlariga xalaqit beradi.
Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik xalqaro terrorizmga qarshi kurash
paytida ayniqsa, muhim ahamiyatga ega bo`ldi. er yuzidagi eng qudratli davlatlar
ishtirokida tuzilgan koalitsiya aynan keyingi yigirma yil ichida qit`adagi
geosiyosiy to`qnashuv o`chog`i bo`lgan Afg`onistonda xalqaro terrorizmga qarshi
kurash olib bordilar. AQSh kabi etakchi davlatning mintaqa davlatlari bilan
59
strategik hamkorlikni yo`lga qo`yishi mintaqaning strategik ahamiyatini o`z-
o`zidan oshirib yubordi.
Shu nuqtai nazardan Markaziy Osiyo xavfsizligi quyidagi asoslarga tayanadi:
1. Mintaqa atrofida kechayotgan jarayonlar geosiyosiy va geoiqtisodiy nuqtai
nazardan talqin qilinishi mintaqaviy xavfsizlik va tashqi strategiyani belgilashda
muhim qurol bo`lib xizmat qiladi.
2. Markaziy Osiyo mintaqasi geografik jihatdan yadro quroliga ega bo`lgan
qudratli davlatlar o`rtasida joylashganligi uning geosiyosiy ahamiyatini keskin
oshirib yuboradi.
3. Mintaqaning ulkan tabiiy zaxiralari uni tashqi ta`sir doirasiga tortib
boruvchi muhim geoiqtisodiy omil hisoblanadi.
4. Har bir mamlakat hamda butun mintaqa xavfsizligi faqat mintaqadagi
davlatlarning o`zaro hamkorligi asosida ta`minlanishi mumkin.
5. Mintaqaviy xavfsizlikni ta`minlashning eng muhim omillaridan biri bu
mintaqadagi davlatlar o`zaro milliy manfaatlarning uyg`unligini anglash va tan
olishdan iborat.
6. Mintaqaviy xavfsizlikni ta`minlashning navbatdagi omili xavfsizlik
kategoriyasining bo`linmas ekanligini to`laqonli anglash hamda tan olishdan
iborat.
7. Mintaqaviy xavfsizlik turli darajadagi hamkorlik Tashkilotlari, bitimlari,
shartnomalari va birlashmalari negizida mustahkamlanishi maqsadga muvofiqdir.
8. Markaziy Osiyo davlatlari qit`adagi etakchi kuchlar bilan strategik
muvozanatni o`rnatishda mintaqaning ichki hamkorlik tizimini barpo etishlari
zarurdir. Ushbu hamkorlik Markaziy Osiyo Iqtisodiy Hamkorligi kabi tizmining
mustahkamlanishi tarzida bo`lishi mumkin.
9. Mintaqadagi biror bir davlatga etkaziladigan siyosiy tazyiq mintaqadagi har
bir davlat uchun baravar qabullanishi va talqin qilinishi maqsadga muvofiqdir.
10. Mintaqaviy xavfsizlik tizimini yaratishning eng muhim omillaridan biri bu
o`zaro manfaatli ichki iqtisodiy bozorni shakllantirishdan iboratdir.
60
11. Mintaqa davlatlari o`zaro qo`shma iqtisodiy loyihalar va korxonalar
tashkil etishda keng imtiyozlarni ishlab chiqishlari va hayotga tadbiq etishlari
zarur.
12. Mintaqa davlatlari turli xalqaro tashkilotlar bilan o`zaro manfaatli
munosabatlarga kirgan holda er yuzidagi strategik muvozanatni o`rnatishda o`zaro
birlashgan holda ishtirok etishlari maqsadga muvofiqdir.
13. Diniy va etno-hududiy jihatlarining muhimligini tan olish va etno-hududiy
asosda ziddiyatlar va to`qnashuvlarga yo`l qo`ymaslik mintaqaviy xavfsizlikning
muhim shartlaridan biridir.
14. Mintaqaviy xavfsizlikni o`rnatishda xalqlarning tarixiy, madaniy hamda
diniy
ildizlarining
birligi
hodisasiga
urg`u
berish
hamda
elatlararo
munosabatlarning rivojlanishiga turtki berish maqsadga muvofiqdir.
15. Mintaqadagi tabiiy-zaxiralar uchun olib boriladigan kurash jarayonida
mintaqadagi suv taqsimoti, etno-hududiy hamda diniy omil bilan bog`liq turli
muammolar muqarrar ravishda tashqi kuchlar tomonidan ishga solinishini
e`tiborga olish zarur.
16. Mintaqada siyosiy tusdagi yangi tashkilotlar tuzish emas, balki davlatlar
o`rtasida imzolangan iqtisodiy, siyosiy va madaniy asosda qurilgan shartnomalarni
rivojlantirish mintaqaviy xavfsizlikni ta`minlashga yaxshi xizmat qiladi.
17.Davlatlar o`rtasida bojxona munosabatlari, o`zaro mol ayirboshlashda
to`lanadigan boj, tranzit yuklar hamda yo`lovchilarning xavfsizligi masalalari
o`zaro qat`iy muvofiqlashtirishni talab etadi.
18. Mintaqadagi elatlar o`rtasidagi etno-madaniy birlik natijasida ro`y
beradigan
tabiiy
migratsiya
jarayonlari
huquqiy
jihatdan
o`zaro
muvofiqlashtirishni talab etadigan muhim mavzulardan sanaladi.
61
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1.Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlarig`g`Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot
yo`lida.6-jild.-T.:O`zbekiston,1998.
2.Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz.8-jild.-T.:O`zbekiston,2000.
9.Nartov N.A. Geosiyosat.-M.:YuNITI, 2003.
10.Filosofskiy entsiklopedicheskiy slovar`.-M.:Nauka, 1989.
11.Pozdnyakov E.A. Geopolitika. - M. Progress. Kul`tura, 1995, 95-bet.
12.Danilevskiy N.Ya. Rossiya i evropa.-M.:Glagol`, 1991.
13.Xantington S. Stalknovenie tsivilizatsiy, Polis, 1994, №1.
14.Bokl` G.P. Istoriya tsivilizatsii v Anglii.-SPb, 1986.
15..Pleshakov K.V.Geosiyosat v svete global`nih peremen.-Mejdunarodnaya
jizn`,1994, № 10.
17.Dugin A. Osnovы geopolitiki.-M.: Arktogeya, 1997.
18.Savitskiy P.N. Utverjdenie evraziytsev.-M.: Agraf, 1997.
19.Yangi O`zbekistonning 7 zafarli yili.-T.:Shark, 1997.
20.”Geosiyosat fanidan amaliy mashg`ulotlar rejalari va uslubiy tavsiyalar”.-
T.:TATU, 2006.
23.Petr Savitskiy "Geograficheskie i geopoliticheskie osnovы evraziystva"
,"Elementы" № 3, str. 51-54.
24.Jalilov A., Xelford Makkinderning geosiyosiy qarashlari. // Jamiyat va
boshqaruv, 2006, 2-son.
25.Xantington S. Stolknovenie tsivilizatsiy i pereustroystvo novogo mirovogo
poryadka. - M.: ACT, 2003, 603-bet.
26.Halford Mackinder "Geographical Pivot of History" in "Geograghical
Journal", 1904. Ruscha tarjimasi //Elementы. evraziyskoe obozrenie, 1996, 7-son,
26 –31 - betlar.
27. O`zbekistonda politologiya.-T.:Sharq, 2002.
62
Qushimsha adabiyotlar:
1
.Рацель Ф. Человечество как жизненное явление на земле. –М.: А.ГРАФ,
1951. –112 с.;
2.Мехен Л.Т. Влияние морской силы на историю. 1660-1783. –М.:А.ГРАФ,
1991. –223 с.;
3.Гейден Г.Критика немецкой геополитики. –М.: Прогресс, 1960. –342с. ва
бошқалар.
4.Хантингтон С. Столкновение цивилизаций –М.: Полис.-1994. –235с.
5.Гумилев Л.И. Древняя Русь и Великая степь. –М.: Прогресс. 1989. –213с. ва
бошқалар.
6.Аристотель. Политика. ВКН. –Мыслители Греции. От мифа к логике. –М.:
Экмо-экспресс, 1999. –С.481.
7.Абу Наср Форобий. Мəнавият юлдузлари. –Т.: А.Қодирий номидаги Халқ
нашриёти 1999. –Б.400.
8.Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. –М.: АСТ, 1995. –С.352.
9.Нартов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359.
10.Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа
Интел-Синтез, 1998. –С.90.
11.Савицкий П.Н. Географические и геополитическое основы евразийства
елементы. // еврозийское образование. –М. –№3. –С.54.
12.Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.25.
13.Америкада мондиализм назарияси // Тафаккур, 2006,1-сон, 112-113-
бетлар.
14.
Дугин А. Основы геополитики.Биринчи қисм.-М.:Арктогея,1997,121-130-
бетлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |