O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ
TA`LIMI VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
Tarix fakul`teti
Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li
Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar
BITIRUV MALAKAVIY IShI
Ilmiy rahbar:
f.f.n., dots.Z.Seitova
Nukus – 2016
2
Bitiruvchi talaba Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li «Yangi davr geosiyosiy
nazariyalari va maktablar» mavzuidagi bitiruv malakaviy ishi «Milliy g`oya,
ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasining 2016 yil «___» ___________
kungi «__» son bayonnomasi asosida davlat attestatsiya komissiyasiga himoyaga
yuborishga tavsiya etildi.
«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari
va huquq ta`limi» kafedrasi mudiri: A.Embergenov
Bitiruvchi talaba Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li «Yangi davr geosiyosiy
nazariyalari va maktablar» mavzuidagi bitiruv malakaviy ishi 2016 yil «___»
___________ kungi institut rektorining «_____» son buyrug`i bilan davlat
attestatsiya komissiyasiga himoyaga yuborildi.
Davlat attestatsiya komissiyasi qarori bilan Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li
bitiruv malakaviy ishiga ___ ball qo`yildi.
3
Yangi davr geosiyasiy nazariyalari va maktablar.
MUNDARIJA:
Kirish……………………………………………………………..4
1-bob. Xalqaro munosabatlarda geosiyosiy omilning nazariy asoslari.
1.1.Xalqaro munosabatlarda zamonaviy yondoshuvlar
va nazariyalar.........................................................................6
1.2. Geosiyosat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati..............15
II-bob.Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga
ta`siri.
2.1. Еvropa va Osiyoning geostrategik istiqboli to`g`risida Еvropa-Amerika
maktablari………………………………………………………………26
2.2. Geosiyosiy jarayonlar borasida hozirgi tadqiqotlar…………..37
2.3. Еvroosiyochilar yangi oqimi vakillarining geosiyosiy
qarashlari………………………………………………………….43
Xulosa…………………………………………………………… 57
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………………61
4
Kirish
Ko'plab kommunikatsiya tarmoqlariga bilan qoplangan XX asr er
usti makon, yilning oxiriga kelib, bu ob'ekt balki davlat va siyosiy
munosabatlarning predmeti nafaqat edi. Odamlar birinchi geosiyosiy makon
sifatida unga xabardor bo'ldi. Allaqachon XIX asrda, xalqaro munosabatlar ishlashi
makon sifatida Evropada idrok qilingan, lekin u Yevropa bilan aloqalar va Evropa
vakolatlarini Overseas siyosati asosan xavotirda. XX asrda, bu idrok dominant
bo'ldi. Natijada geografik makon haqida jamiyatning bilim "tajriba", bir xil, bir
geosiyosat hisoblanadi.
Mazkur yo'nalishda rivojlanishi yirik siyosiy arboblari, bugungi kunga
qadimdan olimlar nomlari bilan bog'liq. Allaqachon Ma'lumki, balki imkoniyat
geosiyosatning tomonidan ilmiy tafakkur yo'nalishi nemis tuprog'ida tug'ilgan. Va
muddatli – ham Germaniya (Geopolitik vafot), ilmiy inqilob shvetsiyalik-
Germanophile R.Chellen keldida. XX asr geosiyosiy maktab yaratilgan nemis
tadqiqotchilar, Ratzel va Naumann izdoshlari, yakuniy ifoda Karl Haushofer ish
bo'ldi. Geosiyosat Germaniya ekspertlari nemis yadrosi "deb atalmish asoslangan
Yaqin Evropa» (Mitteleuropa), "nazariyasini o'ylab topdi." Germaniya, ularning
fikricha, o'z madaniy va iqtisodiy qanoti ostida Yevropani birlashtirish edi.
"Nordic" yoki Aryan nazariyasi - bu tushunchaning paydo Germaniya va Avstriya
yanada pseudoisodom targ'ib kunlarga to'g'ri keldi.
Ushbu ohangda, mavzu dolzarbligi bir tez o'zgaruvchan geosiyosiy
voqeliklar zamonaviy geosiyosiy g'oya va G'arb mamlakatlari nazariyalarini,
shuningdek, uning dolzarbligini aniqlashligi.
Malakavye bitiruv ishining mavzusi global geosiyosiy o'zgarishlar doirasida
G'arbda zamonaviy geosiyosiy nazariya sohasida o'rganish va mavjud bilimlar
tahlil qilmoqda.
Malakavye bitiruv ishining maqsadi va vazifasi: tarixiy ta'riflarga, qiyosiy
tahlil, tizim tahlil qilish va ekstrapolatsiya usullari yordamida hozirgi bosqichida
geosiyosiy tafakkur, uning tushunchalar, tipolojilerine, vazifalari, shuningdek, bu
sohada o'zgartirish tug'ilgan sabablarini aniqlash uchun, sinash uchun, deb tadqiqot
qog'oz ishlatilgan asosiy manbalari, masalan, Samuel Hantington, F. Fukuyama,
5
Brzezinski'nin boshq. G'arb olimlarining po'lat geosiyosiy tushunchalar,
shuningdek, bizning davlat asarlari.
So'nggi yillarda , muddatli geosiyosat ichki siyosiy lug'atga eng mashhur
biriga aylandi. Vaziyatni paradoks 1990-yillar boshida qadar, geosiyosat,
siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar nazariyasi farqli o'laroq, aslida man
etilgan edi. Bu nomlar K.Hauskhofer, A.Grabovski, E.Obsta, O.Maullya,
V.Ziverta, K.Vovinkelya va ular natsistlar Germaniyada tushunchasini olgan
holati bilan bog'liq edi .
Shu bilan bir vaqtda geosiyosatning bilan bog'liq bunday taqiq G'arb
davlatlari mustamlaka, bosqinchilik tashqi siyosatini oqlash uchun mo'ljallangan
mustamlakachilar bir "reaksiyaga ta'limot " ga mafkuraviy ibora sifatida bildirdi.
1990, jahon siyosatida va xalqaro munosabatlarda dramatik o'zgarishlar
tushunishda inqiroz - bu intizom natijasida u 1980 navbatida da qizigan uchun
oddiy edi.
Ichki mualliflar geosiyosatning bir qator sa'y-harakatlari orqali xalqaro
maydondagi inqilobiy o'zgarishlarga olib keldi kuchlarini asosiy modellarini,
rivojlanish yo'nalishlari, omillarni o'rganish va haydash uchun kalit beradi maxfiy
ilm, bir xil, aylandi. Bu bilimlar asosi bir dunyo tartibi qo'llab-quvvatlash kabi
nazorat makon tushunchasi edi .
Malakavye bitiruv ishining bilim darajasiga kelsak, qozoq , rus va chet
el adabiyot geosiyosat, individual davlatlar bir amaliy siyosatining asosini tashkil
etadi, uning amaliy ahamiyati, roli ko'rsatadi ishlari bir qator, qayd etish mumkin.
Biroq, ayni paytda , bu intizom uslubiy va moddiy rivojlantirish bilan bog'liq
muammolar bor edi. Bosh Ular orasida - ehtiyoj, ya'ni u yoki boshqa siyosiy
voqealar, fazoviy Shu vositalari, bor bo'lgan oraliq bayon qilish uchun kosmik
o'zi go'yo. Boshqa so'zlar bilan aytganda, biz makon siyosat haqida gapirish kerak.
Bu geosiyosatning tufayli mutlaqo boshqacha tushunish va geografik
makon, va siyosat o'tish hisoblanadi. Siyosat, siyosiy ilm-fan va geografiya bir
ajoyib katta omonat g'oyalarini amalga oshirish imkonini beradi .
Endi geosiyosiy terminologiyasi tez muxolifat va hukmron elita vakillari
sifatida ishlatiladi. Geosiyosiy argument har doim, Evropa muassasalari ichiga
6
mamlakatimizning "kiritish" sabablarini tushuntirish mavjud AQSh bilan
munosabatlarida real qarama talqin paydo bo'ladi. Geosiyosiy faol komponentlar
Rossiya va NATO , konfiguratsiya va MDH istiqboli o'rtasidagi munosabatlarni
hisobga olib, "ko'p qutbli dunyo" muammolar , boshqalar ta'kidlab etiladi.
Geosiyosiy barpo etish, to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita rivojlantirish, qabul
va tashqi siyosati strategiyasi ijrosini ta'sir qiladi. Bundan tashqari, so'nggi yillarda
yanada ko'proq qunt taklif kiritgan sinonim geosiyosat , geosiyosiy tahlil qilish va
bizning ko'z oldida xalqaro munosabatlar tizimini o'zgartirib, yangi bosqichlari,
bir haqiqiy ko'rinishida .
Malakavye bitiruv ishining ilimiy va a maliy ahamiyati: Bugun
O'zbekiston xalqaro hamjamiyat tomonidan e'tirof etilgan, uning nomi tanib qoldi.
AQSh, Yevropa Ittifoqi, Xitoy - mamlakat rahbarlari, ilg'or liberal siyosiy va
iqtisodiy islohotlar tufayli xalqaro hamjamiyat Markaziy Osiyo mamlakati
madaniyatli xalqaro hamjamiyat to'liq a'zo bo'lishi mumkin, deb ishonaman va
hokimiyat muhim siyosiy markazlaridan to'liq hamkor sifatida xalqaro jarayonlarni
rivojlantirishda muhim rol o'ynash sabab Rossiya, Sharqiy Yevropa, Janubiy-
Sharqiy Osiyo, va boshqalar.
Bundan tashqari, davlatlar MDHda , balki butun Yevroosiyo kontekstida
emas, faqat iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va integratsiya jarayonlarida yetakchi
rol tan uchun. Bugungi kunda, deyarli yirik geosiyosiy o'yinchilar barcha
O'zbekistonda ishonchli sherigi va mintaqada barqarorlik omili. O'zbekiston
postsovet siyosiy va iqtisodiy og'irlik haqiqiy markaziga aylandi.
Malakavye bitiruv ishi kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa , adabiyotlar
ro'yxatidan iborat.
I-BOB. XALQARO MUNOSABATLARDA GЕOSIOSIY OMILNING
NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Xalqaro munosabatlarda zamonaviy yondoshuvlar va nazariyalar.
Geosiyosat-siyosiy fan yo`nalishlaridan biri bo`lib, xalqaro munosabatlarda
muhim o`rin egallaydi. Ammo bugungi kunga qadar geosiyosatni ilmiy yo`nalish
sifatida asoslash va e`tirof etish masalasi oxirigacha hal bo`lgani yo`q. Bu borada
7
turli ziddiyatli fikrlar ham mavjud. Ammo bugungi qaltis, tez o`zgaruvchan
zamonda geosiyosatning tub mohiyatini tadqiq etish, geosiyosiy jarayonlarni
anglash nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega.
Ta`kidlash lozimki, klassik geosiyosatchilar geosiyosatni nafaqat nazariy,
balki amaliy majmua sifatida ham talqin etgan va uni o`z davlatlari tashqi
siyosatini talqin etishga qo`llagan. Shu tufayli amaliy geosiyosat paydo bo`lgan va
u ko`pgina hollarda etakchi davlatlar tashqi siyosatining nazariy asosi sifatida
xizmat qilgan. Garchi bunday gieosiyosat XX asrda yaqqol namoyon bo`lgan
bo`lsada, G`arb davlatlari aynan X.Makkinder yaratgan nazariyaga, uning izdoshi
– S.Xantington va Z.Bzejinskiylarning ta`limotiga tayangan holda dunyoga
hukmronlik qilish siyosatini ilgari suradi. Bunday siyosat oqibatida XXI asrda ham
er yuzida ko`plab urush o`choqlari paydo bo`layotgani G`arb va Sharq o`rtasidagi
ziddiyatlar borgan sari keskinlashayotganini kuzatish mumkin. Xalqaro va turli
mintaqalar doirasida yuz berayotgan mojaro va ziddiyatlar hamda muayyan
davlatlarning bosqinchilik siyosati geosiyosatga asoslanayotganligi, uning
mazmun-mohiyati, asosiy yo`nalishlari va tamoyillarini ilmiy jihatdan jiddiy
o`rganishni taqozo etadi. Geosiyosiy jarayonlarning mazmun mohiyatini
aniqlashda bir qator nazariyalar, ta`limotlar, yo`nalishlar paydo bo`lgan.
Geosiyosiy ta`limotlarni shakllanishida shved olimi Rudol`f Chellen, nemis
olimlari Fridrix Rattsel, Fridrix Nauman, Alfred Mexen, Xelfard Makkinderlarning
mehnatlari beqiyos
1
.
Ularning fikricha, davlatning geosiyosiy mavqei “tirik tana” yoki “tirik
jonzot” kabi rivojlanib boradi. Shuningdek, geosiyosiy makon “Hayotiy doira”
bilan quvvatlanadi. Bunda evropaning geosiyosiy mavqei dunyo maydonida
ustuvor ahamiyat kasb etadi. Klassik geosiyosiy ta`limot vakillarining qarashlarida
evrotsentrizm g`oyasi ustuvor, ular ijtimoiy makon va zamon masalalarini o`z
davlatlari manfaatlari doirasida aks ettirishga harakat qilganlar. Chunki har bir
davlatga tegishli bo`lgan chegara hududlarining kengayishi va torayib borishiga
olib keluvchi geosiyosiy omillar davrida ham ustuvor ahamiyat kasb etgan. Klassik
1
Рацель Ф. Человечество как жизненное явление на земле. –М.: А.ГРАФ, 1951. –112 с.; Мэхен Л.Т. Влияние
морский силы на историю. 1660-1783. –М.:А.ГРАФ, 1991. –223 с.; Гейден Г.Критика немецкой геополитики.
–М.: Прогресс, 1960. –342с. ва бошқалар.
8
geosiyosiy ta`limot vakillari hozirgi Markaziy Osiyo hususan mamlakatimiz
halqlari to`g`risida ob`ektiv fikr-mulohazalarni ilgari surmaganlar. Ularning
fikricha, evropa aholisi mustaqil siyosiy tafakkurga ega bo`lishi bilan bir qatorda
makon va zamin nuqtai nazarga ko`ra ham siyosiy mavqeini yuqoriligini
ko`rsatishga va boshaqa xalqlar ustidan hukmronlik qilishga haqlidirlar.
Klassik
geosiyosiy
ta`limot
vakillari
yuqorida
ta`kidlaganimizdek
evrotsentrizm g`oyasiga alohida urg`u berganlar. Klassik geosiyosiy ta`limotlarni
tahlil qilish va tanqidiy yordashuv asosida zamonaviy nazariyalar hamda qarashlar
ishlab chiqiladi. Bunda De la Blansh, Karl Xausxofer, Karl Shmit, Al`fered
Mexen, Nikolas Spaykmen, Semuel Xantington, Yordis fon Loxauzen, Jan
Parvuleskon, Lev Gumilev va boshqalar o`zlarining geosiyosiy ta`limotlari orqali
geosiyosat fanini rivojlanishida munosib o`rin egallaganlar
2
. Shunday bo`lsada
zamonaviy geosiyosiy qarashlarda ham sub`ektivizm, dogmatizm, konservatizm,
liberalizm, gegemonizm g`oyalarini ko`rish mumkin. Lekin, bunday qarama-qarshi
g`oyalar geosiyosat fanining shakllanishida muhim rol o`ynadi.
Geosiyosat fani XIX-XX asrlarda yuzaga kelgan degan fikr ilmiy jamoatchilik
tomonidan qabul qilingan bo`lsada, lekin uning tarixiy ildizlari qadimgi dunyo
mutaffakirlarining asarlarida o`z aksini topgan deyishga asos bor.
Qadimgi Yunon faylasufi Aristotel` (Arastu) o`zining “Siyosat” nomli asarida
geografik omillarning jamiyat va inson hayotidagi ahamiyatini alohida ta`kidlagan.
“Sovuq mamlakatlar kishilari tabiatan jasur bo`lish bilan birga chuqur mulohaza va
texnologik kashfiyotlar qilishga qodir hamda erkinlikka intilishi uni saqlashga
qodir bo`lsalarda, lekin o`zlari va qo`shinlarini boshqarish bobida siyosiy rahbarlik
qilishga qobiliyatli emaslar”
3
uning fikricha, Janubiy Osiyo xalqlari ham chuqur
fikr-mulohazali, yangilikka intiluvchan bo`lsalarda, lekin ular tabiatan tashabbus
ko`rsatishdan ko`ra mute`lik va qullikka moyildirlar. “Ikki qit`a o`rtasida
yashayotgan xalqlar o`z tabiatlarida ana shu xususiyatlarning har ikkalasini
2
Хантингтон С. Столкновение Цивилизаций –М.: Полис.-1994. –235с. de la Bnanche V. La Geograhie
Humaine. –-Paris: P.A.Collin. –1921. –89 p.; Schmidt H.Eini Strategie fur den Westen. –Bonn, 1985. –72 s;
Гумилев Л.И. Древняя Русь и Великая степь. –М.: Прогресс. 1989. –213с. ва бошқалар.
3
.Аристотель. Политика. ВКН. –Мыслители Греции. От мифа к логике. –М.: Экмо-экспресс, 1999. –С.481.
9
o`zlarida uyg`unlashtirgan, ularning ustunligi ana shundadir”
4
Geosiyosat
to`g`risidagi bunday antik yondashuv o`zida milliy manfaat va maqsadlarni aks
ettirishi bilan alohida ajralib turadi. Shuningdek, sharq xalqlariga bo`lgan bunday
sub`ektiv munosabat o`zining ilmiy asosiga ega emas edi. Chunki aynan shu
davrlarda hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida ichki va tashqi ijtimoiy-siyosiy
hamda savdo-sotiq aloqalari ancha erta rivojlanganligi manbalardan ma`lum.
Mamlakatlar va kishilarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga siyosiy jarayon
hamda munosabatlariga geosiyosiy omilning ta`siri haqidagi ilmiy qarashlar ba`zi
tadqiqotchilar ta`kidlaganlaridek XIX-XX asrlarda emas, balki ancha oldinroq
Sharqda vujudga kelgan deb aytishga bugungi kunda asos bor
5
.
Geosiyosat fanining asosiy tushuchalari, mohiyati, uning etakchi maktablari
yo`nalishlari va xalqaro munosabatlardagi o`rni haqida frantsuz yuristi va
siyosatchisi Sharl` Lui Montesk`ening bu boradagi ishlari ahamiyatlidir. U
o`zining “Qonunlar ruhi” nomli asarida tabiiy jo`g`rofiy omilning mamlakat
joylashgan makonning ahamiyati, uning zamini (tuprog`i), madaniyati hamda
iqtisodiy rivojiga bevosita ta`sir qiluvchi omillardan iborat ekanligini ko`rsatgan
edi.
6
Hattoki Sharl` Lui Montesk`e har bir davlat jo`g`rofiy sharoitidan kelib
chiqqan holda o`z qonunlarini qabul qilishlari lozimligini ta`kidlaganligi uning
fikrlarini mustaqilligimizni mustahkamlash, mamlakatimiz xavfsizligi, uning
barqaror taraqqiyotini ta`minlash, mustahkamlash iqtisodiyotning muhim sharti
bo`lgan erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishning muhim shartidir.
XIX asrga kelib, jo`g`rofiy sharoit va omilning ijtimoiy-siyosiy hayotga ta`siri
haqida g`oyalar nemis tadqiqotchilarining diqqat e`tiborini torta boshladi.
Jo`g`rofiy determinizm kontseptsiyasi asta-sekin siyosiy jo`g`rofiy nazariyasi
geosiyosat ta`limotigacha o`sib o`tdi. Bu ta`limotning asoschisi professor Karl
Ritter edi. U dunyoni yagona global makon 2 qismga va qutbga bo`ladi.
-suv qismi-dengiz va okeanlarga
-quruqlikka
4
.Ўша ерда –С.482.
5
Абу Наср Форобий. Маънавият юлдузлари. –Т.: А.Қодирий номидаги Халқ нашриёти 1999. –Б.400.
6
Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. –М.: АСТ, 1995. –С.352.
10
Insoniyat jamiyatlari tarixi ikki-“suv” (“suyuq”, “qo`nimsiz”) va “quyuq”
(“qattiq”, “doimiy”) unsurdan iborat ekanligi g`oyalarining kelib chiqishi
geosiyosat fanining tarixiy ildizlarining hayotiy isbotidir
7
.
Geosiyosat atamasini birinchi bo`lib shved olimi, taniqli yurist va siyosatchi
Gyoteborg va Upsala universiteti professori Yuxan Rudol`f Chellen 1910 yilda
chop etilgan “Davlat hayoti shakli sifatida” degan asarida keltiradi
8
.
Mumtoz geosiyosat fanining asoschilaridan XIX asr oxiri XX asr birinchi
yarmida ijod qilgan Yu.R.Chellen (Shvetsiya), F.Rattsel, F.List, K.Xausxofer
(Germaniya), A.T.Mexen, N.Spaykmen (AQSh), X.Makinder (Buyuk Britaniya),
V. De la Blansh (Frantsiya) va boshqalarni keltirish mumkin. Ular orasida
R.Chellenning “geopolitika fani” tizimi, A.T.Mexenning “dengiz kuchlari”
nazariyasi, V. Dela Blanshning “inson geografiyasi”, X.Makkinderning
“geopolitika tarixi”, N.Spaykmenning “imperiyalar geostrategiyasi” nazariyasi va
boshqa maktab yo`nalishlar asosiy o`rin tutadi.
Geosiyosat haqida fikr yuritganda frantsuz jo`g`rofiy maktabining asoschisi
bo`lgan V. De la Blanshni yaratgan bir qator yangi nazariyalari alohida
ahamiyatlidir. V. de la Blansh F.Ratselning “siyosiy jo`g`rofiya” asarini tanqid
qiladi. U o`zining “Frantsiya jo`g`rofiyasining surati” asarida nemis
geosiyosatchilari uchun muhim ahamiyat kasb etgan zamin nazariyasiga
quyidagicha murojaat etadi. “Zaminni tadqiq qilish- deb yozadi Videl De la
Blansh, - bizga uning aholisi axloqi tabiatini hamda e`tiqodini o`rganishda katta
yordam berishi mumkin
9
.
Darhaqiqat, mazkur jo`g`rofiy omillarning madaniyatga ta`siri haqidagi g`irt
“nemischa” mulohazalarga qaramay u nemis geosiyosatchilari Karl Ratsel va uning
safdoshlarini inson taqdirini faqatgina tabiiy omillarga bog`lab qo`yganlikda
ayblaydi. Uning fikricha inson eng muhim jo`g`rofiy omilgina emas balki
“tashabbuskor”dir. Shunga ko`ra inson olamni o`zgartirib oladi.
Umuman, V. de la Blansh Karl Ratselning “Fazo asosiy hal qiluvchi omil”
degan g`oyasini tanqid qilish jarayonida yangi geosiyosiy kontseptsiya –
7
Наратов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359.
8
. Нартов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.47.
9
Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа Интел-Синтез, 1998. –С.90.
11
“possibilzm”ni (possible-mumkin, ehtimol) yaratdi. Bu kontseptsiyaga ko`ra,
siyosiy tarix ikki jabhaga –fazoviy (jo`g`rofiy) va vaqt (tarixiy) bilan bog`liq
jabhalarga ega. Shuningdek, u jo`g`rofiy omil atrof-muhitda o`z okeanini topsa,
tarixiy omil insonning o`zi (“tashabbus sohibi”) da topadi. Vedal de la Blanshning
fikricha nemis “siyosiy jo`g`rofiyshunos”larning xatosi-davlat siyosiy tarixi asosiy
belgilovchi mezon deb xisoblaganliklaridadir. Bu bilan Blansh kishining erkinligi
va tarixiyligi omilini orqaga suradi.
Amerikalik tadqiqotchi L.Kristof geosiyosat va siyosiy jo`g`rofiya o`rtasida
deyarli farq yo`q deb hisoblaydi
10
.
Uning fikricha ular o`rtasidagi biror-bir farqlar alohida qilayotgan yoki
ularinng e`tibor nuqtasida bo`lishi mumkin. Siyosiy jo`g`rofiya ko`proq
jo`g`rofiyaga yaqinligi tufayli jo`g`rofiy hodisalarga alohida urg`u beriladi, ya`ni
hodisalarga siyosiy talqin beradi va ularning siyosiy jihatlarini tahlil qiladi.
Geosiyosat, okeanga ko`proq siyosatga yaqinligi tufayli e`tiborni siyosiy
hodisalarga qaratadi va ularga jo`g`rofiy talqin berishga va bu hodisalarning
jo`g`rofiy jihatlarini talqin qilishga harakat qilgan
11
.
P.I.Savitskiy-to`la ma`nodagi geosiyosatchi deb atash mumkin bo`lgan
birinchi rus siyosatshunosidir. Ma`lumotiga ko`ra iqtisodchi bo`lgan bu olim
V.Vernadskiy va P.Struve –Trubetsskoy bilan geosiyosiy omillar asosiy o`rin
tutgan evroosiyo harakatini boshqargan. Savitskiyning “dasht va o`tloqlik” asarida
“Tatarlarsiz” (turkiylarsiz) rossiya davlati bo`lmas edi
12
. tezisi uning asosiy
formulasi edi.
Bu esa sof geosiyosiy munosabatdir. “G`arbiy evropagacha umumiy dunyo
tarixida dengizni his etish mumkin bo`lsa, faqatgina mo`g`ulcha his etishga qarshi
turadi .... Rossiya buyuk xonlarning vorisidir. Buyuk Amir Temur va Chingizxon
davlatlarining
davomchisi,
Osiyo
qo`riqchisidir”
13
.-deydi
P.N.Savitskiy.
Darhaqiqat, Savitskiyning nazarida Rossiya bu evropa o`rmoni va Osiyo
10
Kristof J.D. The Origins. // The Jounhal of Conflict solution. –1960. –Vol.1. –P.36-37.
11
Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа интел-Синтез, 1998. –С.56.
12
Савицкий П.Н. Географические и геополитическое основы евразийства элементы. // Еврозийское
образование. –М. –№3. –С.51.
13
Савицкий П.Н. Географические и геополитическое основы евразийства элементы. // Еврозийское
образование. –М. –№3. –С.54.
12
dashtining umumlashgan sintezidir. U Osiyo va evropa o`rtasida joylashgan va har
ikki madaniyatlarni o`zida tutashtiribgina qolmay, balki uning sarhadlari yanada
kengroq tushuncha deb qaralgan.
Shu nuqtai nazardan tabiiy bir savol tug`iladi. Nega sobiq ittifoq davrida bu
fan deyarli o`rganilmadi? Fikrimizcha uning eng asosiy sabablaridan biri
geosiyosat faniga “Burjua imperialistik” siyosatining asoiy vositasi deb qarab
kelinganidir
14
.
Geosiyosat o`sha davrda mafkuraviy e`tiqodlardan xoli bo`lgan fan deb
qaralgan. Binobarin sobiq Sovet ittifoqida barcha sohada bo`lgani kabi iqtisodiy
sohada ham halqaro munosabatlarda ham yakka mafkuraviylik ustuvor edi. Ayni
paytda G`arbda bu fan juda tez rivojlandi, bir necha oqimlar, yo`nalishlar vujudga
keldi. Bu muammoning yanada dolzarbligi bugungi kunda Markaziy Osiyoning
dunyo geosiyosati maydonidagi o`rni va imkoniyatlari xavfsizlik va barqaror
rivojlanish masalasini jahon miqyosidagi ahamiyati bilan belgilanmoqda.
XX asr oxirlarida geosiyosat faniga munosabat o`zgardi. Sobiq SSSR
parchalanib ketgach, har bir MDH davlati o`z qurolli kuchlarini barpo etish
jarayonida o`zlarining geosiyosiy, geoiqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.
Mazkur davlatlar o`rtasida mintaqaviy xavfsizlikni ta`minlashga qaratilgan yangi
harbiy siyosiy iqtisodiy uyushmalar tashkil qilindi va bu jarayon yanada
takomillashtirilmoqda.
Bugungi kunda “tsivilizatsiya” va “geosiyosat” tushunchalarining o`zaro
qiyosiy tahlili asosan uchta muammo bilan bog`liqdir.
Birinchidan, – hozirgi vaqtda insoniyat tarixini tsivilizatsiyaviy jarayonlar,
ularning turli ko`rinishlari va bosqichlari sifatida qarash ijtimoiy-siyosiy fanlarda
etakchi o`ringa chiqmoqda.
Ikkinchidan, – davrimizning barcha murakkabliklarining asosiy jihatlaridan
bo`lgan
“geosiyosat”
geosiyosiy
nuqtai
nazaridan
ko`pgina
hollarda
tsivilizatsiyaviy yondashuvi bilan bir qatorda olib borilmoqda.
14
Политическая и военная география. Учебное пособие для курсантов высших военно-политических
училиў советской Армии Военно-Морского флото. –М.:Воениздат МОССС, 1974. –С.14.
13
Uchinchidan, – “tsivilizatsiya” atamasi (lotincha Civile) so`zidan olingan
bo`lib, inson, shaxs, fuqaro, fuqaroviylikka, davlatchilikka oid juda ko`p
ma`nolarni
bildiradi.
Bu
tushunchalardan
“geosiyosat”
tushunchasini
begonalashtirib bo`lmaydi. Negaki “tsivilizatsiya” atamasida ham makon tavsifi
bo`yicha
olinganligining
o`ziyoq
“geosiyosat”
hozirgi
kunda
halqaro
munosabatlarda yuz berayotgan voqealar hamda davlatlar va xalqlar o`rtasida
to`xtovsiz hududiy mojarolarning mavjudligi va ko`pgina siyosatshunoslarning
XXI asrda “Tsivilizatsiyalar to`qnashuvi” sifatida qarashlarini aniqlab olishda hal
qiluvchi omil ekanligini tasdiqlaydi.
Ana shu nuqtai nazardan Markaziy Osiyoning dunyo geosiyosatidagi o`rni va
imkoniyatlari haqida fikr yuritganda Garvard universiteti qoshidagi Jon Olin nomli
strategik tadqiqotlar institutining direktori Samuil P.Xantington nazariyasining
mohiyatini tashkil etgan uning neoatlantizmini tahlil etish lozim. Uning
neoatlantizmi “Tsivilizatsiyalar to`qnashuvi” masalasida
15
o`z ifodasini topgan.
Ushbu maqolani Markaziy Osiyoning geosiyosatidagi o`rni va imkoniyatlariga
qanday aloqasi bor degan fikr tug`ilishi mumkin. Fikrimizcha “sovuq urush”ning
tugashi butun borliqda beqarorlikning bor yo`g`i eng ustki qirralariga barham
berilganligini anglatadi. Mafkuraviy tizimlarning qulashi inson qalbining eng
tubida joylashgan tsivilizatsion qatlamlarning emirilganligini bildirmaydi.
Aksincha, Fakuyamadan farqli o`laroq
16
Xantingtonning fikricha strategik g`alaba
hali tsivilizatsion g`alaba degani emas; G`arb mafkurasi ya`ni liberal-demokratiya
vaqtincha butun dunyoga hukmronlik qilayapti, chunki, nog`arbiy xalqlarda endi
tsivilzatsion va geosiyosiy xususiyatlar paydo bo`la boshlaydi
17
.
Ma`lumki, u yoki bu mamlakat yoxud millat muayyan bir davrda o`zining
tsivilizatsiyasi yoki geosiyosiy makonga mas`ulligi bilan ajralib turadi. Bu haqda
S.Xantington yuqorida qayd qilingan asarida shunday deydi “Biz tsivilizatsiyani
kishilar umumiyligining eng keng darajasi madaniy birligining eng yuqori maqomi
tarzida ta`riflaymiz”
18
.
15
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.25.
16
Fukuyama F. Hafinde J`histoire et le derneyer hme. Flamarrion. –N.Y., 1992. –P.451.
17
Нартов М.А. Геополитика. Учебник для Вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359.
18
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.35.
14
Tsivilizatsiya ob`ektiv tartibda til, tarix, din, urf-odatlar, institutlar hamda
kishilar
o`z-o`zining
anglashning
umumiy
belgilari
mavjudligi
bilan
xarakterlanadi. O`z-o`zini anglashning turli darajalari bor: Masalan: Rim aholisi
o`zini italiyalk katolik, xristian, evropalik, g`arb dunyosi sifatida ko`rsatishi
mumkin. Tsivilizatsiya – bu inson (ma`lum bir zamon va makonda) munosabatda
bo`ladigan birlikning eng past darajasidir. Shu o`rinda S.Xantingtonning quyidagi
fikri geosiyosat fani nuqtai nazaridan ancha bahsli. “...kishilar ma`naviy o`z-o`zini
anglashi, o`zgarishi mumkin, bu esa o`z navbatida makondagi o`zgarishda ham
sodir bo`ladi. Yo`q makon jo`g`rofiy-siyosiy (geopolitik) ma`noda bo`lsa
o`zgarmaydi. Buning natijasida madaniyatning chegarasi va tarkibi ham o`zgarishi
mumkin
19
.
Ma`lumki Markaziy Osiyo evropaning qoq markazida joylashgan. Taniqli
siyosatchi Makkinderning nazarida davlat uchun eng foydali jo`g`rofiy o`rin uning
qit`aning markazida joylashganligi. Albatta, markaziylik nisbiy tushuncha bo`lib,
har bir muayyan jo`g`rofiy konteksida moslashtirilishi yoki farqlanishi mumkin.
Ammo sayyoraviy nuqtai nazardan qaraganda dunyoning markazida evrosiyo
materigi yotibdi, uning markazida esa “dunyoning yuragi” yoki “mag`zi” yotibdi.
Shu o`rinda Makkinderning eng mashhur g`oyasi 1904 yilda “Jo`g`rofiya”
jurnalida chop etilgan “Tarixning geografik mag`zi” asari bo`ldi. Makkinderning
ushbu asarini geosiyosat fanining bosh va eng asosiy matni deb qarash mumkin.
Chunki, bu asarda “siyosiy jo`g`rofiya”ning shu vaqtgacha mavjud bo`lgan
yo`nalishlari umumlashtirilishi bilan birga bu fanning asosiy kategoriyalari va
qonunlari yuzaga keldi.
Hozirgi zamon geosiyosat nazariyasi uning o`ziga xos yo`nalishlari sobiq
ittifoq parchalanishidan keyin yangi mazmun kasb eta boshladiki, bu quyidagilarda
namoyon bo`ladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |