O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tarix fakul`teti



Download 359,35 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/5
Sana17.01.2020
Hajmi359,35 Kb.
#35028
  1   2   3   4   5
Bog'liq
yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar


  

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ  

TA`LIMI VAZIRLIGI  

 

AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT  

PEDAGOGIKA INSTITUTI  

Tarix fakul`teti  

 

 



Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li  

Yangi davr  geosiyosiy  nazariyalari va maktablar  

BITIRUV MALAKAVIY IShI 

 

 



 

Ilmiy rahbar: 

  

f.f.n., dots.Z.Seitova 

 

 



 

 

Nukus – 2016 



 

 

 

 

Bitiruvchi talaba Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li   «Yangi davr geosiyosiy 



nazariyalari  va  maktablar»  mavzuidagi  bitiruv  malakaviy  ishi  «Milliy  g`oya, 

ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasining 2016 yil «___» ___________ 

kungi  «__»  son  bayonnomasi  asosida  davlat  attestatsiya  komissiyasiga  himoyaga 

yuborishga tavsiya etildi.  

 

«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari  



va huquq ta`limi» kafedrasi mudiri:                             A.Embergenov 

 

 



Bitiruvchi talaba Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li   «Yangi davr  geosiyosiy  

nazariyalari  va  maktablar»  mavzuidagi  bitiruv  malakaviy  ishi  2016  yil  «___» 

___________  kungi  institut  rektorining  «_____»  son  buyrug`i  bilan  davlat 

attestatsiya komissiyasiga himoyaga yuborildi.  

 

 

Davlat attestatsiya komissiyasi qarori bilan Eshjonov Jasurbek Ozodboy o'g’li   



bitiruv malakaviy ishiga ___ ball qo`yildi.  

 

Yangi davr geosiyasiy nazariyalari va maktablar. 



 

MUNDARIJA: 

Kirish……………………………………………………………..4 

1-bob. Xalqaro munosabatlarda geosiyosiy omilning nazariy asoslari. 

1.1.Xalqaro munosabatlarda zamonaviy yondoshuvlar 

 va nazariyalar.........................................................................6 

1.2. Geosiyosat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati..............15 



II-bob.Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga 

ta`siri. 

2.1.  Еvropa  va  Osiyoning  geostrategik  istiqboli  to`g`risida  Еvropa-Amerika 

maktablari………………………………………………………………26 

2.2. Geosiyosiy jarayonlar borasida hozirgi tadqiqotlar…………..37 

2.3. Еvroosiyochilar yangi oqimi vakillarining geosiyosiy 

 qarashlari………………………………………………………….43 



Xulosa……………………………………………………………  57  

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………………61 

   

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

Kirish 



                       Ko'plab  kommunikatsiya  tarmoqlariga  bilan  qoplangan  XX  asr  er 

usti  makon,  yilning  oxiriga  kelib,  bu  ob'ekt  balki  davlat  va  siyosiy 

munosabatlarning  predmeti  nafaqat  edi.  Odamlar  birinchi  geosiyosiy  makon 

sifatida unga xabardor bo'ldi. Allaqachon XIX asrda, xalqaro munosabatlar ishlashi 

makon sifatida Evropada idrok qilingan, lekin u Yevropa bilan aloqalar va Evropa 

vakolatlarini  Overseas  siyosati  asosan  xavotirda.  XX  asrda,  bu  idrok  dominant 

bo'ldi.  Natijada  geografik  makon  haqida  jamiyatning  bilim  "tajriba",  bir  xil,  bir 

geosiyosat hisoblanadi. 

            Mazkur  yo'nalishda  rivojlanishi  yirik  siyosiy  arboblari,  bugungi  kunga 

qadimdan  olimlar  nomlari  bilan  bog'liq.  Allaqachon  Ma'lumki,  balki  imkoniyat 

geosiyosatning tomonidan ilmiy tafakkur yo'nalishi nemis tuprog'ida tug'ilgan. Va 

muddatli  –  ham  Germaniya  (Geopolitik  vafot),  ilmiy  inqilob  shvetsiyalik-

Germanophile  R.Chellen  keldida.  XX  asr  geosiyosiy  maktab  yaratilgan  nemis 

tadqiqotchilar,  Ratzel  va  Naumann  izdoshlari,  yakuniy  ifoda  Karl  Haushofer  ish 

bo'ldi.  Geosiyosat  Germaniya  ekspertlari  nemis  yadrosi  "deb  atalmish  asoslangan 

Yaqin  Evropa»  (Mitteleuropa),  "nazariyasini  o'ylab  topdi."  Germaniya,  ularning 

fikricha,  o'z  madaniy  va  iqtisodiy  qanoti  ostida  Yevropani  birlashtirish  edi. 

"Nordic" yoki Aryan nazariyasi - bu tushunchaning paydo Germaniya va Avstriya 

yanada pseudoisodom targ'ib kunlarga to'g'ri keldi. 

            Ushbu  ohangda,    mavzu  dolzarbligi  bir  tez  o'zgaruvchan  geosiyosiy 

voqeliklar  zamonaviy  geosiyosiy  g'oya  va  G'arb  mamlakatlari  nazariyalarini, 

shuningdek, uning dolzarbligini aniqlashligi. 

        Malakavye bitiruv ishining mavzusi global geosiyosiy o'zgarishlar doirasida 

G'arbda  zamonaviy  geosiyosiy  nazariya  sohasida  o'rganish  va  mavjud  bilimlar 

tahlil qilmoqda. 

         Malakavye bitiruv ishining maqsadi  va vazifasi: tarixiy ta'riflarga, qiyosiy 

tahlil,  tizim  tahlil qilish  va  ekstrapolatsiya   usullari  yordamida hozirgi bosqichida 

geosiyosiy  tafakkur,  uning  tushunchalar,  tipolojilerine,  vazifalari,  shuningdek,  bu 

sohada o'zgartirish tug'ilgan sabablarini aniqlash uchun, sinash uchun, deb tadqiqot 

qog'oz  ishlatilgan  asosiy  manbalari,  masalan,  Samuel  Hantington,  F.  Fukuyama, 


 

Brzezinski'nin  boshq.  G'arb  olimlarining  po'lat  geosiyosiy  tushunchalar, 



shuningdek, bizning davlat asarlari. 

             So'nggi  yillarda  ,  muddatli  geosiyosat  ichki  siyosiy  lug'atga  eng  mashhur 

biriga  aylandi.  Vaziyatni  paradoks  1990-yillar  boshida  qadar,  geosiyosat, 

siyosatshunoslik  va  xalqaro  munosabatlar  nazariyasi  farqli  o'laroq,  aslida  man 

etilgan  edi.  Bu  nomlar  K.Hauskhofer,  A.Grabovski,  E.Obsta,  O.Maullya, 

V.Ziverta,    K.Vovinkelya  va  ular  natsistlar  Germaniyada  tushunchasini  olgan 

holati bilan bog'liq edi . 

          Shu  bilan  bir  vaqtda  geosiyosatning  bilan  bog'liq  bunday  taqiq  G'arb 

davlatlari  mustamlaka,    bosqinchilik  tashqi  siyosatini  oqlash  uchun  mo'ljallangan 

mustamlakachilar  bir  "reaksiyaga  ta'limot  "  ga  mafkuraviy  ibora  sifatida  bildirdi. 

1990,  jahon  siyosatida  va  xalqaro  munosabatlarda  dramatik  o'zgarishlar 

tushunishda  inqiroz  -  bu  intizom  natijasida  u  1980  navbatida  da  qizigan  uchun 

oddiy edi. 

             Ichki  mualliflar  geosiyosatning  bir  qator  sa'y-harakatlari  orqali  xalqaro 

maydondagi  inqilobiy  o'zgarishlarga  olib  keldi  kuchlarini  asosiy  modellarini, 

rivojlanish yo'nalishlari, omillarni o'rganish va haydash uchun kalit beradi maxfiy 

ilm,  bir  xil,  aylandi.  Bu  bilimlar  asosi  bir  dunyo  tartibi  qo'llab-quvvatlash  kabi 

nazorat makon tushunchasi edi . 



            Malakavye bitiruv ishining bilim darajasiga kelsak, qozoq , rus va chet 

el  adabiyot  geosiyosat,  individual davlatlar  bir  amaliy  siyosatining  asosini  tashkil 

etadi, uning amaliy ahamiyati, roli ko'rsatadi ishlari bir qator, qayd etish mumkin. 

          Biroq, ayni paytda , bu intizom uslubiy va moddiy rivojlantirish bilan bog'liq 

muammolar  bor  edi.  Bosh  Ular  orasida  -  ehtiyoj,  ya'ni  u  yoki  boshqa  siyosiy 

voqealar,    fazoviy  Shu  vositalari,    bor  bo'lgan  oraliq  bayon  qilish  uchun  kosmik 

o'zi go'yo.  Boshqa so'zlar bilan aytganda, biz makon siyosat haqida gapirish kerak. 

            Bu  geosiyosatning  tufayli  mutlaqo  boshqacha  tushunish  va  geografik 

makon,  va  siyosat  o'tish  hisoblanadi.    Siyosat,  siyosiy  ilm-fan  va  geografiya  bir 

ajoyib katta omonat g'oyalarini amalga oshirish imkonini beradi . 

         Endi  geosiyosiy  terminologiyasi  tez  muxolifat  va  hukmron  elita  vakillari 

sifatida  ishlatiladi.  Geosiyosiy  argument  har  doim,  Evropa  muassasalari  ichiga 



 

mamlakatimizning  "kiritish"  sabablarini  tushuntirish  mavjud  AQSh  bilan 



munosabatlarida  real  qarama  talqin  paydo  bo'ladi.  Geosiyosiy  faol  komponentlar 

Rossiya  va  NATO  ,  konfiguratsiya  va  MDH  istiqboli  o'rtasidagi  munosabatlarni 

hisobga olib, "ko'p qutbli dunyo" muammolar , boshqalar ta'kidlab etiladi. 

          Geosiyosiy  barpo  etish,  to'g'ridan-to'g'ri  yoki  bilvosita  rivojlantirish,  qabul 

va tashqi siyosati strategiyasi ijrosini ta'sir qiladi. Bundan tashqari, so'nggi yillarda 

yanada ko'proq qunt taklif  kiritgan sinonim geosiyosat , geosiyosiy tahlil qilish va 

bizning  ko'z  oldida  xalqaro  munosabatlar  tizimini  o'zgartirib,    yangi  bosqichlari, 

bir haqiqiy ko'rinishida . 



        Malakavye  bitiruv  ishining    ilimiy  va  amaliy  ahamiyati:                Bugun 

O'zbekiston xalqaro hamjamiyat tomonidan  e'tirof etilgan, uning nomi tanib qoldi. 

AQSh,  Yevropa  Ittifoqi,  Xitoy  -  mamlakat  rahbarlari,  ilg'or  liberal  siyosiy  va 

iqtisodiy  islohotlar  tufayli  xalqaro  hamjamiyat  Markaziy  Osiyo  mamlakati 

madaniyatli  xalqaro  hamjamiyat  to'liq  a'zo  bo'lishi  mumkin,  deb  ishonaman  va 

hokimiyat muhim siyosiy markazlaridan to'liq hamkor sifatida xalqaro jarayonlarni 

rivojlantirishda  muhim  rol  o'ynash  sabab  Rossiya,  Sharqiy  Yevropa,  Janubiy-

Sharqiy Osiyo, va boshqalar. 

           Bundan  tashqari,  davlatlar  MDHda  ,  balki  butun  Yevroosiyo  kontekstida 

emas, faqat iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va integratsiya jarayonlarida yetakchi 

rol  tan  uchun.  Bugungi  kunda,  deyarli  yirik  geosiyosiy  o'yinchilar  barcha 

O'zbekistonda  ishonchli  sherigi  va  mintaqada  barqarorlik  omili.  O'zbekiston 

postsovet siyosiy va iqtisodiy og'irlik haqiqiy markaziga aylandi. 

            Malakavye bitiruv ishi kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa , adabiyotlar 

ro'yxatidan iborat.  

 

I-BOB. XALQARO MUNOSABATLARDA GЕOSIOSIY OMILNING 

NAZARIY ASOSLARI. 

1.1. Xalqaro munosabatlarda zamonaviy yondoshuvlar va nazariyalar. 

Geosiyosat-siyosiy  fan  yo`nalishlaridan  biri  bo`lib,  xalqaro  munosabatlarda 

muhim  o`rin  egallaydi.  Ammo  bugungi  kunga  qadar  geosiyosatni  ilmiy  yo`nalish 

sifatida asoslash va e`tirof etish masalasi oxirigacha hal bo`lgani yo`q. Bu borada 



 

turli  ziddiyatli  fikrlar  ham  mavjud.  Ammo  bugungi  qaltis,  tez  o`zgaruvchan 



zamonda  geosiyosatning  tub  mohiyatini  tadqiq  etish,  geosiyosiy  jarayonlarni 

anglash nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. 

Ta`kidlash  lozimki,  klassik  geosiyosatchilar  geosiyosatni  nafaqat  nazariy, 

balki  amaliy  majmua  sifatida  ham  talqin  etgan  va  uni  o`z  davlatlari  tashqi 

siyosatini talqin etishga qo`llagan. Shu tufayli amaliy geosiyosat paydo bo`lgan va 

u  ko`pgina  hollarda  etakchi  davlatlar  tashqi  siyosatining  nazariy  asosi  sifatida 

xizmat  qilgan.  Garchi  bunday  gieosiyosat  XX  asrda  yaqqol  namoyon  bo`lgan 

bo`lsada,  G`arb davlatlari  aynan  X.Makkinder  yaratgan  nazariyaga,  uning izdoshi 

–  S.Xantington  va  Z.Bzejinskiylarning  ta`limotiga  tayangan  holda  dunyoga 

hukmronlik qilish siyosatini ilgari suradi. Bunday siyosat oqibatida XXI asrda ham 

er yuzida ko`plab urush o`choqlari paydo bo`layotgani G`arb va Sharq o`rtasidagi 

ziddiyatlar  borgan  sari  keskinlashayotganini  kuzatish  mumkin.  Xalqaro  va  turli 

mintaqalar  doirasida  yuz  berayotgan  mojaro  va  ziddiyatlar  hamda  muayyan 

davlatlarning  bosqinchilik  siyosati  geosiyosatga  asoslanayotganligi,  uning 

mazmun-mohiyati,  asosiy  yo`nalishlari  va  tamoyillarini  ilmiy  jihatdan  jiddiy 

o`rganishni  taqozo  etadi.  Geosiyosiy  jarayonlarning  mazmun  mohiyatini 

aniqlashda  bir  qator  nazariyalar,  ta`limotlar,  yo`nalishlar  paydo  bo`lgan. 

Geosiyosiy  ta`limotlarni  shakllanishida  shved  olimi  Rudol`f  Chellen,  nemis 

olimlari Fridrix Rattsel, Fridrix Nauman, Alfred Mexen, Xelfard Makkinderlarning 

mehnatlari beqiyos

1



Ularning  fikricha,  davlatning  geosiyosiy  mavqei  “tirik  tana”  yoki  “tirik 



jonzot”  kabi  rivojlanib  boradi.  Shuningdek,  geosiyosiy  makon  “Hayotiy  doira” 

bilan  quvvatlanadi.  Bunda  evropaning    geosiyosiy  mavqei  dunyo  maydonida 

ustuvor ahamiyat kasb etadi. Klassik geosiyosiy ta`limot vakillarining qarashlarida 

evrotsentrizm  g`oyasi  ustuvor,  ular  ijtimoiy  makon  va  zamon  masalalarini  o`z 

davlatlari  manfaatlari  doirasida  aks  ettirishga  harakat  qilganlar.  Chunki  har  bir 

davlatga  tegishli  bo`lgan  chegara  hududlarining  kengayishi  va  torayib  borishiga 

olib keluvchi geosiyosiy omillar davrida ham ustuvor ahamiyat kasb etgan. Klassik 

                                                            

1

 Рацель Ф. Человечество как жизненное явление на земле. –М.: А.ГРАФ, 1951. –112 с.; Мэхен Л.Т. Влияние 



морский силы на историю. 1660-1783. –М.:А.ГРАФ, 1991. –223 с.; Гейден Г.Критика немецкой геополитики. 

–М.: Прогресс, 1960. –342с. ва бошқалар. 



 

geosiyosiy  ta`limot  vakillari  hozirgi  Markaziy  Osiyo  hususan  mamlakatimiz 



halqlari  to`g`risida  ob`ektiv  fikr-mulohazalarni  ilgari  surmaganlar.  Ularning 

fikricha,  evropa  aholisi  mustaqil  siyosiy  tafakkurga  ega  bo`lishi  bilan  bir  qatorda 

makon  va  zamin  nuqtai  nazarga  ko`ra  ham  siyosiy  mavqeini  yuqoriligini 

ko`rsatishga va boshaqa xalqlar ustidan hukmronlik qilishga haqlidirlar.  

Klassik 

geosiyosiy 

ta`limot 

vakillari 

yuqorida 

ta`kidlaganimizdek 

evrotsentrizm  g`oyasiga  alohida  urg`u  berganlar.  Klassik  geosiyosiy  ta`limotlarni 

tahlil qilish va tanqidiy yordashuv asosida zamonaviy nazariyalar hamda qarashlar 

ishlab  chiqiladi.  Bunda  De  la  Blansh,  Karl  Xausxofer,  Karl  Shmit,  Al`fered 

Mexen,  Nikolas  Spaykmen,  Semuel  Xantington,  Yordis  fon  Loxauzen,  Jan  

Parvuleskon,  Lev  Gumilev  va  boshqalar  o`zlarining  geosiyosiy  ta`limotlari  orqali 

geosiyosat  fanini  rivojlanishida  munosib  o`rin  egallaganlar

2

.  Shunday  bo`lsada 



zamonaviy  geosiyosiy  qarashlarda  ham  sub`ektivizm,  dogmatizm,  konservatizm, 

liberalizm, gegemonizm g`oyalarini ko`rish mumkin. Lekin, bunday qarama-qarshi 

g`oyalar geosiyosat fanining shakllanishida muhim rol o`ynadi.  

Geosiyosat fani XIX-XX asrlarda yuzaga kelgan degan fikr ilmiy jamoatchilik 

tomonidan  qabul  qilingan  bo`lsada,  lekin  uning  tarixiy  ildizlari  qadimgi  dunyo 

mutaffakirlarining asarlarida o`z aksini topgan deyishga asos bor. 

Qadimgi Yunon faylasufi Aristotel` (Arastu) o`zining “Siyosat” nomli asarida 

geografik omillarning jamiyat va inson hayotidagi ahamiyatini alohida ta`kidlagan. 

“Sovuq mamlakatlar kishilari tabiatan jasur bo`lish bilan birga chuqur mulohaza va 

texnologik  kashfiyotlar  qilishga  qodir  hamda  erkinlikka  intilishi  uni  saqlashga 

qodir bo`lsalarda, lekin o`zlari va qo`shinlarini boshqarish bobida siyosiy rahbarlik 

qilishga  qobiliyatli  emaslar”

3

  uning  fikricha,  Janubiy  Osiyo  xalqlari  ham  chuqur 



fikr-mulohazali,  yangilikka  intiluvchan  bo`lsalarda,  lekin  ular  tabiatan  tashabbus 

ko`rsatishdan  ko`ra  mute`lik  va  qullikka  moyildirlar.  “Ikki  qit`a  o`rtasida 

yashayotgan  xalqlar  o`z  tabiatlarida  ana  shu  xususiyatlarning  har  ikkalasini 

                                                            

2

  Хантингтон  С.  Столкновение  Цивилизаций  –М.:  Полис.-1994.  –235с.  de  la  Bnanche  V.  La  Geograhie 



Humaine.  –-Paris:  P.A.Collin.  –1921.  –89  p.;  Schmidt  H.Eini  Strategie  fur  den  Westen.  –Bonn,  1985.  –72  s; 

Гумилев Л.И. Древняя Русь и Великая степь. –М.: Прогресс. 1989. –213с. ва бошқалар. 

3

.Аристотель. Политика. ВКН. –Мыслители Греции. От мифа к логике. –М.: Экмо-экспресс, 1999. –С.481. 



 

o`zlarida  uyg`unlashtirgan,  ularning  ustunligi  ana  shundadir”



4

  Geosiyosat 

to`g`risidagi  bunday  antik  yondashuv  o`zida  milliy  manfaat  va  maqsadlarni  aks 

ettirishi  bilan alohida  ajralib turadi.  Shuningdek,  sharq xalqlariga bo`lgan  bunday 

sub`ektiv  munosabat  o`zining  ilmiy  asosiga  ega  emas  edi.  Chunki  aynan  shu 

davrlarda  hozirgi  Markaziy  Osiyo  hududlarida  ichki  va  tashqi  ijtimoiy-siyosiy 

hamda savdo-sotiq aloqalari ancha erta rivojlanganligi manbalardan ma`lum. 

Mamlakatlar  va  kishilarning  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotiga  siyosiy  jarayon 

hamda  munosabatlariga geosiyosiy omilning ta`siri haqidagi ilmiy qarashlar ba`zi 

tadqiqotchilar  ta`kidlaganlaridek  XIX-XX  asrlarda  emas,  balki  ancha  oldinroq 

Sharqda vujudga kelgan deb aytishga bugungi kunda asos bor

5



Geosiyosat  fanining  asosiy  tushuchalari,  mohiyati,  uning  etakchi  maktablari 

yo`nalishlari  va  xalqaro  munosabatlardagi  o`rni  haqida  frantsuz  yuristi  va 

siyosatchisi  Sharl`  Lui  Montesk`ening  bu  boradagi  ishlari  ahamiyatlidir.  U 

o`zining  “Qonunlar  ruhi”  nomli  asarida  tabiiy  jo`g`rofiy  omilning  mamlakat 

joylashgan  makonning  ahamiyati,  uning  zamini  (tuprog`i),  madaniyati  hamda 

iqtisodiy  rivojiga  bevosita  ta`sir  qiluvchi  omillardan  iborat  ekanligini  ko`rsatgan 

edi.

6

    Hattoki  Sharl`  Lui  Montesk`e  har  bir  davlat  jo`g`rofiy  sharoitidan  kelib 



chiqqan  holda  o`z  qonunlarini  qabul  qilishlari  lozimligini  ta`kidlaganligi  uning 

fikrlarini  mustaqilligimizni  mustahkamlash,  mamlakatimiz  xavfsizligi,  uning 

barqaror  taraqqiyotini  ta`minlash,  mustahkamlash  iqtisodiyotning  muhim  sharti 

bo`lgan erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishning muhim shartidir. 

XIX asrga kelib, jo`g`rofiy sharoit va omilning ijtimoiy-siyosiy hayotga ta`siri 

haqida  g`oyalar  nemis  tadqiqotchilarining  diqqat  e`tiborini  torta  boshladi. 

Jo`g`rofiy  determinizm  kontseptsiyasi  asta-sekin  siyosiy  jo`g`rofiy  nazariyasi 

geosiyosat  ta`limotigacha  o`sib  o`tdi.  Bu  ta`limotning  asoschisi  professor  Karl 

Ritter edi. U dunyoni yagona global makon 2 qismga va qutbga bo`ladi. 

-suv qismi-dengiz va okeanlarga 

-quruqlikka 

                                                            

4

.Ўша ерда –С.482.  



5

Абу Наср Форобий. Маънавият юлдузлари. –Т.: А.Қодирий номидаги Халқ нашриёти 1999. –Б.400. 

6

Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. –М.: АСТ, 1995. –С.352. 



10 

 

Insoniyat  jamiyatlari  tarixi  ikki-“suv”  (“suyuq”,  “qo`nimsiz”)  va  “quyuq” 



(“qattiq”,  “doimiy”)  unsurdan  iborat  ekanligi  g`oyalarining  kelib  chiqishi 

geosiyosat fanining tarixiy ildizlarining hayotiy isbotidir

7



Geosiyosat  atamasini  birinchi  bo`lib  shved  olimi,  taniqli  yurist  va  siyosatchi 



Gyoteborg  va  Upsala  universiteti  professori  Yuxan  Rudol`f  Chellen  1910  yilda 

chop etilgan “Davlat hayoti shakli sifatida” degan asarida keltiradi 

8

.  


Mumtoz  geosiyosat  fanining  asoschilaridan  XIX  asr  oxiri  XX  asr  birinchi 

yarmida  ijod  qilgan  Yu.R.Chellen  (Shvetsiya),  F.Rattsel,  F.List,  K.Xausxofer 

(Germaniya),  A.T.Mexen,  N.Spaykmen  (AQSh),  X.Makinder  (Buyuk  Britaniya), 

V.  De  la  Blansh  (Frantsiya)  va  boshqalarni  keltirish  mumkin.  Ular  orasida 

R.Chellenning  “geopolitika  fani”  tizimi,  A.T.Mexenning  “dengiz  kuchlari” 

nazariyasi,  V.  Dela  Blanshning  “inson  geografiyasi”,  X.Makkinderning 

“geopolitika  tarixi”,  N.Spaykmenning  “imperiyalar  geostrategiyasi”  nazariyasi  va 

boshqa maktab yo`nalishlar asosiy o`rin tutadi. 

Geosiyosat  haqida  fikr  yuritganda  frantsuz  jo`g`rofiy  maktabining  asoschisi 

bo`lgan  V.  De  la  Blanshni  yaratgan  bir  qator  yangi  nazariyalari  alohida 

ahamiyatlidir.  V.  de  la  Blansh  F.Ratselning  “siyosiy  jo`g`rofiya”  asarini  tanqid 

qiladi.  U  o`zining  “Frantsiya  jo`g`rofiyasining  surati”  asarida  nemis 

geosiyosatchilari  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etgan  zamin  nazariyasiga 

quyidagicha  murojaat  etadi.  “Zaminni  tadqiq  qilish-  deb  yozadi  Videl  De  la 

Blansh,  -  bizga  uning  aholisi  axloqi  tabiatini  hamda  e`tiqodini  o`rganishda  katta 

yordam berishi mumkin

9



Darhaqiqat,  mazkur  jo`g`rofiy  omillarning  madaniyatga  ta`siri  haqidagi  g`irt 



“nemischa” mulohazalarga qaramay u nemis geosiyosatchilari Karl Ratsel va uning 

safdoshlarini  inson  taqdirini  faqatgina  tabiiy  omillarga  bog`lab  qo`yganlikda 

ayblaydi.  Uning  fikricha  inson  eng  muhim  jo`g`rofiy  omilgina  emas  balki 

“tashabbuskor”dir. Shunga ko`ra inson olamni o`zgartirib oladi. 

Umuman,  V.  de  la  Blansh  Karl  Ratselning  “Fazo  asosiy  hal  qiluvchi  omil” 

degan  g`oyasini  tanqid  qilish  jarayonida  yangi  geosiyosiy  kontseptsiya  – 

                                                            

7

Наратов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359. 



8

. Нартов М. Геополитика. Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.47. 

9

Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа Интел-Синтез, 1998. –С.90. 



11 

 

“possibilzm”ni  (possible-mumkin,  ehtimol)  yaratdi.  Bu  kontseptsiyaga  ko`ra, 



siyosiy  tarix  ikki  jabhaga  –fazoviy  (jo`g`rofiy)  va  vaqt  (tarixiy)  bilan  bog`liq 

jabhalarga  ega.  Shuningdek,  u  jo`g`rofiy  omil  atrof-muhitda  o`z  okeanini  topsa, 

tarixiy omil insonning o`zi (“tashabbus sohibi”) da topadi. Vedal de la Blanshning 

fikricha nemis “siyosiy jo`g`rofiyshunos”larning xatosi-davlat siyosiy tarixi asosiy 

belgilovchi  mezon  deb xisoblaganliklaridadir.  Bu bilan  Blansh  kishining erkinligi 

va tarixiyligi omilini orqaga suradi. 

Amerikalik  tadqiqotchi  L.Kristof  geosiyosat  va  siyosiy  jo`g`rofiya  o`rtasida 

deyarli farq yo`q deb hisoblaydi

10



Uning  fikricha  ular  o`rtasidagi  biror-bir  farqlar  alohida  qilayotgan  yoki 



ularinng  e`tibor  nuqtasida  bo`lishi  mumkin.  Siyosiy  jo`g`rofiya  ko`proq 

jo`g`rofiyaga  yaqinligi  tufayli  jo`g`rofiy  hodisalarga  alohida  urg`u  beriladi,  ya`ni 

hodisalarga siyosiy talqin beradi va ularning siyosiy jihatlarini tahlil qiladi. 

Geosiyosat,  okeanga  ko`proq  siyosatga  yaqinligi  tufayli  e`tiborni  siyosiy 

hodisalarga  qaratadi  va  ularga  jo`g`rofiy  talqin  berishga  va  bu  hodisalarning 

jo`g`rofiy jihatlarini talqin qilishga harakat qilgan

11



P.I.Savitskiy-to`la  ma`nodagi  geosiyosatchi  deb  atash  mumkin  bo`lgan 



birinchi  rus  siyosatshunosidir.  Ma`lumotiga  ko`ra  iqtisodchi  bo`lgan  bu  olim 

V.Vernadskiy  va  P.Struve  –Trubetsskoy  bilan  geosiyosiy  omillar  asosiy  o`rin 

tutgan evroosiyo harakatini boshqargan. Savitskiyning “dasht va o`tloqlik” asarida 

“Tatarlarsiz”  (turkiylarsiz)  rossiya  davlati  bo`lmas  edi

12

.  tezisi  uning  asosiy 



formulasi edi. 

Bu  esa  sof  geosiyosiy  munosabatdir.  “G`arbiy  evropagacha  umumiy  dunyo 

tarixida dengizni his etish mumkin bo`lsa, faqatgina mo`g`ulcha his etishga qarshi 

turadi .... Rossiya buyuk xonlarning vorisidir. Buyuk Amir Temur va Chingizxon 

davlatlarining 

davomchisi, 

Osiyo 

qo`riqchisidir”



13

.-deydi 


P.N.Savitskiy. 

Darhaqiqat,  Savitskiyning  nazarida  Rossiya  bu  evropa  o`rmoni  va  Osiyo 

                                                            

10

Kristof  J.D. The Origins. // The Jounhal of Conflict solution. –1960. –Vol.1. –P.36-37. 



11

Тихонравов Ю.В. Геополитика. Учебное пособие. –М.: Бизнес школа интел-Синтез, 1998. –С.56. 

12

Савицкий  П.Н.  Географические  и  геополитическое  основы  евразийства  элементы.  //  Еврозийское 



образование. –М. –№3. –С.51. 

13

Савицкий  П.Н.  Географические  и  геополитическое  основы  евразийства  элементы.  //  Еврозийское 



образование. –М. –№3. –С.54. 

12 

 

dashtining umumlashgan sintezidir. U Osiyo va evropa o`rtasida joylashgan va har 



ikki  madaniyatlarni  o`zida  tutashtiribgina  qolmay,  balki  uning  sarhadlari  yanada 

kengroq tushuncha deb qaralgan. 

Shu  nuqtai  nazardan  tabiiy  bir  savol  tug`iladi.  Nega  sobiq  ittifoq  davrida  bu 

fan  deyarli  o`rganilmadi?  Fikrimizcha  uning  eng  asosiy  sabablaridan  biri 

geosiyosat  faniga  “Burjua  imperialistik”  siyosatining  asoiy  vositasi  deb  qarab 

kelinganidir

14



Geosiyosat  o`sha  davrda  mafkuraviy  e`tiqodlardan  xoli  bo`lgan  fan  deb 



qaralgan.  Binobarin  sobiq  Sovet  ittifoqida  barcha  sohada  bo`lgani  kabi  iqtisodiy 

sohada  ham  halqaro  munosabatlarda  ham  yakka  mafkuraviylik  ustuvor  edi.  Ayni 

paytda G`arbda bu fan juda tez rivojlandi, bir necha oqimlar, yo`nalishlar vujudga 

keldi.  Bu  muammoning  yanada  dolzarbligi  bugungi  kunda  Markaziy  Osiyoning 

dunyo  geosiyosati  maydonidagi  o`rni  va  imkoniyatlari  xavfsizlik  va  barqaror 

rivojlanish masalasini jahon miqyosidagi ahamiyati bilan belgilanmoqda. 

XX  asr  oxirlarida  geosiyosat  faniga  munosabat  o`zgardi.  Sobiq  SSSR 

parchalanib  ketgach,  har  bir  MDH  davlati  o`z  qurolli  kuchlarini  barpo  etish 

jarayonida  o`zlarining  geosiyosiy,  geoiqtisodiy  imkoniyatlaridan  kelib  chiqadilar. 

Mazkur  davlatlar  o`rtasida  mintaqaviy  xavfsizlikni  ta`minlashga  qaratilgan  yangi 

harbiy  siyosiy  iqtisodiy  uyushmalar  tashkil  qilindi  va  bu  jarayon  yanada 

takomillashtirilmoqda. 

Bugungi  kunda  “tsivilizatsiya”  va  “geosiyosat”  tushunchalarining  o`zaro 

qiyosiy tahlili asosan uchta muammo bilan bog`liqdir. 

Birinchidan,  –  hozirgi  vaqtda  insoniyat  tarixini  tsivilizatsiyaviy  jarayonlar, 

ularning  turli  ko`rinishlari  va  bosqichlari  sifatida  qarash  ijtimoiy-siyosiy  fanlarda 

etakchi o`ringa chiqmoqda. 

Ikkinchidan,  –  davrimizning  barcha  murakkabliklarining  asosiy  jihatlaridan 

bo`lgan 

“geosiyosat” 

geosiyosiy 

nuqtai 


nazaridan 

ko`pgina 

hollarda 

tsivilizatsiyaviy yondashuvi bilan bir qatorda olib borilmoqda. 

                                                            

14

  Политическая  и  военная  география.  Учебное  пособие  для  курсантов  высших  военно-политических  



училиў советской Армии Военно-Морского флото. –М.:Воениздат МОССС, 1974. –С.14. 

13 

 

Uchinchidan,  –  “tsivilizatsiya”  atamasi  (lotincha  Civile)  so`zidan  olingan 



bo`lib,  inson,  shaxs,  fuqaro,  fuqaroviylikka,  davlatchilikka  oid  juda  ko`p 

ma`nolarni 

bildiradi. 

Bu 


tushunchalardan 

“geosiyosat” 

tushunchasini 

begonalashtirib  bo`lmaydi.  Negaki  “tsivilizatsiya”  atamasida  ham  makon  tavsifi 

bo`yicha 

olinganligining 

o`ziyoq 

“geosiyosat” 

hozirgi 

kunda 


halqaro 

munosabatlarda  yuz  berayotgan  voqealar  hamda  davlatlar  va  xalqlar  o`rtasida 

to`xtovsiz  hududiy  mojarolarning  mavjudligi  va  ko`pgina  siyosatshunoslarning 

XXI  asrda  “Tsivilizatsiyalar  to`qnashuvi”  sifatida qarashlarini  aniqlab  olishda hal 

qiluvchi omil ekanligini tasdiqlaydi. 

Ana shu nuqtai nazardan Markaziy Osiyoning dunyo geosiyosatidagi o`rni va 

imkoniyatlari haqida fikr yuritganda Garvard universiteti qoshidagi Jon Olin nomli 

strategik  tadqiqotlar  institutining  direktori  Samuil  P.Xantington  nazariyasining 

mohiyatini  tashkil  etgan  uning  neoatlantizmini  tahlil  etish  lozim.  Uning 

neoatlantizmi  “Tsivilizatsiyalar  to`qnashuvi”  masalasida

15

  o`z  ifodasini  topgan. 



Ushbu  maqolani  Markaziy  Osiyoning  geosiyosatidagi  o`rni  va  imkoniyatlariga 

qanday  aloqasi  bor  degan  fikr  tug`ilishi  mumkin.  Fikrimizcha  “sovuq  urush”ning 

tugashi  butun  borliqda  beqarorlikning  bor  yo`g`i  eng  ustki  qirralariga  barham 

berilganligini  anglatadi.  Mafkuraviy  tizimlarning  qulashi  inson  qalbining  eng 

tubida  joylashgan  tsivilizatsion  qatlamlarning  emirilganligini  bildirmaydi. 

Aksincha, Fakuyamadan farqli o`laroq

16

 Xantingtonning fikricha strategik g`alaba 



hali tsivilizatsion g`alaba degani emas; G`arb mafkurasi ya`ni liberal-demokratiya 

vaqtincha  butun  dunyoga  hukmronlik  qilayapti,  chunki,  nog`arbiy  xalqlarda  endi 

tsivilzatsion va geosiyosiy xususiyatlar paydo bo`la boshlaydi

17

.  



Ma`lumki,  u  yoki  bu  mamlakat  yoxud  millat  muayyan  bir  davrda  o`zining 

tsivilizatsiyasi  yoki  geosiyosiy  makonga  mas`ulligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  haqda 

S.Xantington  yuqorida  qayd  qilingan  asarida  shunday  deydi  “Biz  tsivilizatsiyani 

kishilar umumiyligining eng keng darajasi madaniy birligining eng yuqori maqomi 

tarzida ta`riflaymiz”

18



                                                            

15

Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.25. 



16

Fukuyama F. Hafinde J`histoire et le derneyer hme.  Flamarrion. –N.Y., 1992. –P.451. 

17

Нартов М.А. Геополитика. Учебник для Вузов. –М.: ЮНИТИ, 1999. –С.359. 



18

Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. –М.: Полис, 1994. –С.35. 



14 

 

Tsivilizatsiya  ob`ektiv  tartibda  til,  tarix,  din,  urf-odatlar,  institutlar  hamda 



kishilar 

o`z-o`zining 

anglashning 

umumiy 


belgilari 

mavjudligi 

bilan 

xarakterlanadi.  O`z-o`zini  anglashning  turli  darajalari  bor:  Masalan:  Rim  aholisi 



o`zini  italiyalk  katolik,  xristian,  evropalik,  g`arb  dunyosi  sifatida  ko`rsatishi 

mumkin. Tsivilizatsiya – bu inson (ma`lum bir zamon va makonda) munosabatda 

bo`ladigan birlikning eng past darajasidir. Shu o`rinda S.Xantingtonning quyidagi 

fikri geosiyosat fani nuqtai nazaridan ancha bahsli. “...kishilar ma`naviy o`z-o`zini 

anglashi,  o`zgarishi  mumkin,  bu  esa  o`z  navbatida  makondagi  o`zgarishda  ham 

sodir  bo`ladi.  Yo`q  makon  jo`g`rofiy-siyosiy  (geopolitik)  ma`noda  bo`lsa 

o`zgarmaydi. Buning natijasida madaniyatning chegarasi va tarkibi ham o`zgarishi 

mumkin


19

Ma`lumki  Markaziy  Osiyo  evropaning  qoq  markazida  joylashgan.  Taniqli 



siyosatchi Makkinderning nazarida davlat uchun eng foydali jo`g`rofiy o`rin uning 

qit`aning  markazida  joylashganligi.  Albatta,  markaziylik  nisbiy  tushuncha  bo`lib, 

har  bir  muayyan  jo`g`rofiy  konteksida  moslashtirilishi  yoki  farqlanishi  mumkin. 

Ammo  sayyoraviy  nuqtai  nazardan  qaraganda  dunyoning  markazida  evrosiyo 

materigi yotibdi, uning markazida esa “dunyoning yuragi” yoki “mag`zi” yotibdi. 

Shu  o`rinda  Makkinderning  eng  mashhur  g`oyasi  1904  yilda  “Jo`g`rofiya” 

jurnalida  chop  etilgan  “Tarixning  geografik  mag`zi”  asari  bo`ldi.  Makkinderning 

ushbu  asarini  geosiyosat  fanining  bosh  va  eng  asosiy  matni  deb  qarash  mumkin. 

Chunki,  bu  asarda  “siyosiy  jo`g`rofiya”ning  shu  vaqtgacha  mavjud  bo`lgan 

yo`nalishlari  umumlashtirilishi  bilan  birga  bu  fanning  asosiy  kategoriyalari  va 

qonunlari yuzaga keldi. 

Hozirgi  zamon  geosiyosat  nazariyasi  uning  o`ziga  xos  yo`nalishlari  sobiq 

ittifoq parchalanishidan keyin yangi mazmun kasb eta boshladiki, bu quyidagilarda 

namoyon bo`ladi: 



Download 359,35 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish