O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Nazorat topshiriklari:

1. 
   Daniya-skandinaviyaliklarning Angliyaga kilgan xujumlari necha yil davom etdi?
   

A) 350 yil
V) 325 yil
S) 300 yil
D)200 yil
Ye) 400 yil

2. 
   Kirol Alfred buyukning kirollik kilgan davri?
   

A) 870-900 yillar.
V) 870-970 yillar
S) 877-800 yillar
D) 890-900 yillar.
Ye) 898-902 yillar

3. 
   Angliyada birinchi marta axolidan olinadigan doimiy solik turi?
   

A) «Alfred soligi»
V) «Daniyaliklar puli»
S) «Angl – saks puli»
D) «Britaniya mustakilligi»
Ye) «Sherif»

4. 
   Angliyada 879 yilda kanday vokea yuz berdi?
   

A) Daniyaldiklar bilan sulx tuzildi.
V) Kirol Alfred vafot etdi.
S) Angliyada risarlar vujudga keldi.
D) Kuchli kirollik yuzaga keldi.
Ye) Yangi maktablar tashkil buldi.


3-asosiy savol:
Kanut Datskiy davlati va angl-sakslarning ijtimoiy tuzumi natijasida feodallashuv jaryoni.


Ukituvchining maksadi: Kanut Datskiy zamonida Daniyaning ijtimoiy axvolini tushuntirib berish, angl-sakslarning ijtimoiy tuzumini aytib berish va feollashuv jaryonining keskinlashish sabablarini ochib berish. Daniyaliklar xujumining dexkonlarning axvoliga ta’siriga baxo berish.
Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   Kanut Datskiy davlatining ijtimoiy xayoti bilan tanishadi.
   
2. 
   Angl-sakslarning ijtimoiy tuzumi xakida tushunchaga ega buladi.
   
3. 
   Feodallashuv jarayonining keskinlashuviga baxo beradi.
   
4. 
   Axir okibatda xujumlar vaktida dexkonlar axvoli bilan yaxshi tanish buladi.
   

3-asosiy savolning bayoni:
Daniyaliklarning sikuvi Alfred zamonida va uning vorislari zamonida tuxtatildi. Alfredning vorislari Londonni kaytarib olib, daniyaliklarni Shimoliy-shark tomonga juda uzokka surib tashladi. Lekin daniyaliklarning xujumi X asrning oxirida – XI asrning boshlarida yanada zur berib takrorlandi. Bu safar xujum Skandinaviyadan (xozirgi Norvegiyadan) boshlanmasdan balki, bevosita Daniyaning uzidan boshlandi. Oradan kup vakt utmay. Angliya uz mustakilliklridan butunlay maxrum buldi. Daniya kiroli Kanutga buysundi. Kanut Datskiy (1017-1035) istilo kilingan yerlardan juda katta shimoliy davlat tuzdi, bu davlatga Daniyaning uzi, Norvegiya, Shvesiya, Angliya va Shotlandiya kirdi. Angliya Daniyaga juda katta soliklar tulab turishga majbur buldi. Ilgari Daniyaliklarga karshi kurashga sarflanib kelgan «Daniyaliklar puli» ancha kupaytirilib, Daniya kirolligi xiroj tarzida tulanadigan buldi. Daniya zodagonlari Angliyaning janubida juda kup yangi yerlar oldi. Kanut ulgandan keyin uning murt, kup kabilali davlati tez vakt ichida parchalanib ketdi. Daniya kirolligining kulida yana birgina Daniya koldi.
Angliyada Eduard Ispovednik (1042-1066) taxtga chikib, uzining angl-saks dinastiyasini tikladi. Lekin Eduardning xokimiyati kuchsiz edi. Angl-saks zodagonlarining bir kismi daniyaliklarga moyil edi. Eduard boshchiligidagi ikkinchi bir kism zodagonlar fransuz – norman gersogi Vilgelm bilan ittifok tuzishga xarakat kildi. Eduard ulgandan keyin zodagonlar maxalliy angl-saks feodali – Uesseks gersogi Garoldni kirol kilib sayladi. Lekin Vilgelm Noramnskiy «Eduard vasiyati»ni pesh kilib, taxtni zurlik bilan olishga karor kildi. Shundan keyin Vilgelm Londonga yul oldi va u yerda 1066 yil 25 dekabrda Angliya koroli deb e’lon kilindi. Bu vokea Angliya tarixida angl-saks davrining nixoyasi, deb xisoblanadi. Ilk angl-saks kirolliklarining ijtimoiy tuzumida uzok vakt saklanib kelgan urugchilik munosabatlarining yakkol alomatlari kurinib turardi. Juda kupdan-kup «xakikat»larga, ya’ni VII-VIII asrlardagi tarli angl-sakslarning ijtimoiy tuzumi kup jixatdan franklarning «Sali Xakikati»da tasvirlangan ijtimoiy tuzumiga uxshar edi. Franklardagi singari, angl-sakslarda xam axolining asosiy ommasi (Angl-saks «xakikatlari»da ishlatilgan termin bilan aytganda) erkin kishilardan – kyorllardan iborat edi. Zodagon kishining- erlning vergeldi esa, dastlab fakat 400 shilling bulgan bulsa, keyincha 600 shillinga, undan keyin yana oshib, 1200 shillinga yetdi. Bular – uz axvoli jixatidan frankliklariga uxshagan yarim erkin kishilar edi.
Ularning uz yeri bulmay, ma’lum majburiyat evaziga erllarning yerini ishalb berar edilar. Ularning vergeldi 80 shilling atrofida edi. Letlar Britaniyaning buysundirilgan maxalliy axolisidan kelib chikkan deb taxmin kilinadi. Zodagon angl-sakslarning, erllarning (va xatto ba’zi bir eng boy kyorllarning) kullari xam bulib, bu kullarning bir kismi obrokchi kullar bulib, dexkonchilik bilan shugullanar edi. Angl-saks jamiyatida jamoa va boshka maxalliy boshkaruv organlari juda kup edi. bularning asosiysi kishlok – tun edi. Bu kishlok – kishlok jamoasidan iborat bulib, unda yer-suv bor edi, muntazam suratda kishlok yigini – galimot chakirilib turardi. Saylab kuyiladigan kishlok oksokoli bular edi. Kishlok jamoalarining vakillari oyda bir marta yuz boshilar majlisiga tuplanar edi. Yuz boshilar majlislaridan yukori urinda xar bir graflikning xalk majlisi bulib – bu majlislar tarixiy jixatdan kabilaviy kirolliklar davrida saklanib kolgan edi. Kirol vakili – graflikning rasmiy boshligi, Sherif – uz faoliyatida graflikning bu kengashi bilan xisoblashib turishi kerak edi. Bu kengashda maxalliy zodagonlar xal kiluvchi ta’sirga ega edi. Vitenagemot kirol xokimiyatini juda xam cheklab kuygan edi. U, konunlarni tasdiklardi va mamlakatning oliy sud organi edi. Kirollarni saylash va biror gunox kilib kuysa, urnidan tushirish xam vitenagemot kulida edi, u tasdiklamasa, kirolning xech kanaka in’omi amalga oshmas edi.
VII – IX asrlarda, ayniksa X asrda angl-sakslarning patriarxal jamoa tartiblari tobora tushkunlik sari yuz tutdi. Xali kuchli bulgan kishlok jamoasi bilan bir katorda katta aristokratik yer egaligi avj oldi. Kirol maxsus yorliklar berib, yerni dunyoviy zodagonlarga va cherkovga xususiy mulk kilib bera boshladi. Odatdagi konun-koidalarga asoslangan yer mulkiga, ya’ni jamoalarning, dexkonlarning yer-mulkiga (folklendga) karama – karshi ularok, mamlakatda pomeshchiklar mulki (boklend), yerga kirol yorligi asosida egalik kilish tobora kuchayib bordi, kirol yerning feodallarning xususiy mulki bulishini tan olish bilan birga, boklend egalariga kupincha yana bir kancha imtiyoz va immunitetlar (maxalliy dexkon axolisini sud kilish va ulardan solik tuplash xukuki) xam berdi. Dexkonlarning chek yeri borgan sari maydalanib bordi. Katta dexkon oilasining ilgarigi urtacha chek yeri – gayda urniga VII asrlarda xamma joyda dexkonlarning mikdor jixatidan ancha oz bulgan yangi chek yeri – virgata uchraydi (virgata – gaydaning turtdan bir kismi).
Daniyaliklarning xujumlari dexkonlarning axvoliga juda yomon tasir kildi. Daniyaliklar uz xujumlari vaktida dexkonlarning xujaligini butunlay vayron kilardilar. Dexkonlar burglar, kupriklar va yullar kurish, lashkarlar safida turib kurikchilik kiish va xarbiy xizmatni utash uchun juda kup vakt sarflashga majbur edilar. Tobora ortib borgan «daniyaliklar puli»-xar bir chek yerga solinardi. Nixoyat, daniyaliklarga karshi olib borilgan uzluksiz urushlar vaktida juda kup risarlar vujudga kelib, bularni taminlash xam shu dexkonlar ustiga tushardi. VII-VIII asrlarga oid esdaliklarda uchraydi, lekin bu narsa IX –X asrda ayniksa kupaydi. X asrda kirollardan biri Etelstan (Alfredning nevarasi) bir farmon chikardi, bu farmon Fransiyadagi Karl II Yaltirokbosh farmonining aynan uziga uxshardi, desa buladi. Etelstan 930 yilda xar bir erkin kishiga uzi uchun bir xujayin (angl-sakscha “lord”,bu termin fransuzcha “senor” degan terminga tugri keladi) topib olishni buyurdi. Dexkonlarning uz yonidagi katta yer egasiga bulgan karamligini davlat xokimiyati immunitet tarzida rasmiylashtirdi. Kirol katta yer egalariga uz atrofidagi axolini sud kilish va undan tegishli sud bojlari olish xukukini berdi. Bunday xususiy sud kilish xukuki soka deb xususiy sud kilingan dexkonlar sokmenlar deb atalardi.
Yerdor lordlar manorlar (bu suz xam angl-sakslar vaktida paydo buldi) deb atalgan uz pomestyelarida kisman kullar mexnatini, ekspluatasiya kilardilar. 1000 yilga oid bir manbada dexkonlarning turli gruppalari tasvirlanadi, lekin ilgarigi kyorllar degan nom urniga endi bu xujjatda genitlar va geburglar degan yangi nomlar ishlatiladi: genitlar xususiy yer egasi bulib, kisman kirolga, kisman yonidagi lordlarga soliklar tulab turuvchi erkin dexkonlar edi, geburlar esa uz yeri bulmay, pomeshchiklarning yerida dexkonchilik kilib, unga yil buyi xar xaftada uch-turt kun juda ogir barshchina utab beruvchi va bundan tashkari, lordga mol, galla, pul shaklida turli xil soliklar tulab turuvchi dexkonlar edi. Kam yerli dexkonlarning yana bir gruppasi kassetlar (kotterlar) tilga olinadi, bularning kichik bir parcha yerlari va kulbalari bulib, bular evaziga uncha katta bulmagan barshchina majburiyatini utar edilar.