O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Ilmiy muammoni qo’yish va xal kilish. 
Muammoli vaziyatni taxlil kilish yangi muammoni qo’yishga olib keladi. 
Muammo
- javobi bevosita 
mavjud
bilimda Bulmagan va echish usuli noma’lum
Bo’lgan savoldir. 

---

157 
Shuning uchun xam muammoni qo’yish va xal kilish 
mavjud
bilimlar doirasidan 
chetga chikishni, yangicha echish usuli, metodlarini kidirishni takozo etadi. £anday 
muammolarni ilgari so’rishni, uni muxokama kilishning xarakterini amaliy faoliyatimiz 
va bilishimiz extiyojlari belgilab beradi. 
Muammoni mo’vaffakiyatli xal kilishning zaro’r shartlaridan biri uni to’gri qo’yish va 
anik bayon kilishdan iborat. To’gri ko’yilgan savol, V. Geyzenberg aytganidek, 
muammoni echishning yarmidan ko’progini tashkil etadi. 
Muammoni to’gri qo’yish uchun muammoli vaziyatni anik tasavvo’r kilishning o’zi 
etarli emas. Buning uchun muammoni xal kilishning turli xil usullari va vositalarini xam 
oldindan ko’ra bilish kerak. 
Muammolarni qo’yishda kishilarning xayotiy tajribasi, bilimlari va talanti mo’xim 
axamiyatga ega Bo’ladi. Shuning uchun xam, odatda ko’p xollarda yangi muammolar 
ilmiy bilishning o’ yoki Bu soxasining yirik mo’taxassislari, boy tajribaga ega va 
cho’ko’r bilimli olimlari tomonidan ilgari suriladi xamda ular ba’zan o’zok yillar 
davomida tadkik kilinadi. Buni masalan, milliy goya va milliy mafko’rani yaratish 
muammosining ko’yilishi va tadkik etilishi misolida ko’rish mumkin. Jaxon tajribasiga 
mo’rojaat kilsak, «millatning mafko’rasi bir emas, balki bir necha avlodning o’mri 
davomida ishlab chikilishi va takomilga erishuviga go’vox Bulishimiz mumkin»
8
. 
Uni shakllantirish uchun ko’chli istyedod va «yorkin tafakko’r»ga ega Bo’lgan 
Konfo’tsiy, Maxatma Gandi, Forobiy, Baxoo’ddin Nakshband kabi Buyo’k zotlar zaxmat 
chekkanlar.
9 
Xozirgi paytda esa, Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlanganidek, «Milliy goya, milliy 
mafko’rani ishlab chikish, uni shakllantirish uchun xar qaysi millatning eng ilgor 
vakillari, kerak Bo’lsa, mo’tafakkirlari, ziyolilari mexnat kilishi lozim»
10
. 
Muammoli vaziyatni analiz kilishga turli xil munosabatda yondashish mumkin 
Bo’lganligi uchun xam, xal kilinishi lozim Bo’lgan vazifa turli xil muammolar tarzida 
bayon kilinishi mumkin. Bunda ba’zi muammolar asosiy vazifani ifoda kilsa, ba’zilari Bu 
vazifaning ayrim tomonlarini aks ettiradi va shuning uchun xam jo’z’iy xarakterga ega 
Bo’ladi. Ko’p xollarda bir-biri bilan boglanib ketgan mana shunday jo’z’iy muammolar 
xal kilingandan keyingina asosiy muammoni anikrok bayon kilish va echish imkoniyati 
vo’jo’dga keladi. 
Muammolarni to’gri qo’yish va bayon kilish ularni echishdan kam axamiyatga ega 
emas. Muammoni to’gri qo’yish uchun uning ilmiy bilish tarakkiyotida to’tgan o’rni va 
axamiyatini to’gri baxolash, uni xal kilishning metodlarini topish zaro’r. Bu amalda 
ko’yilishi mumkin Bo’lgan turli xil muammolar ichidan eng mo’ximi va to’grisini tanlab 
olishni bildiradi. Muammoni tanlash ma’lum bir darajada tadkikotning umumiy 
yo’nalishini va Xususiyatlarini belgilab beradi. 
Oxir-okibatda qaysi muammoni qo’yish amaliy faoliyatimiz extiyojlariga bog’liq. 
Chunki faqat amaliy faoliyatdagina kishilarning extiyojlari va maksadlari bilan ularni xal 
kilish vositalari o’rtasidagi ziddiyat yakkol namoyon Bo’ladi, ilmiy izlanish predmeti 
aniklanadi va shu asosda bilish oldiga konkret vazifalar ko’yiladi. 
8
И.А. Каримов Донишманд µал³имизнинг мустахкам иродасига ишонаман. Президент Ислом Каримовнинг «Fidokor газетаси мухбири 
саволларига жавоблари». «Fidokor», 2000 йил, 8 июн. 
9
£аранг, ´ша ерда.
10
И.А. Каримов Донишманд µал³имизнинг мустахкам иродасига ишонаман. Президент Ислом Каримовнинг «Fidokor газетаси 
мухбири саволларига жавоблари». «Fidokor», 2000 йил, 8 июн.

---

158 
Ilmiy muammo, odatda, ma’lum bir nazariya doirasida vo’jo’dga keladi (Nazariya 
xakida ma’ro’zaning oxirida kengrok ma’lumot beriladi). 
Nazariya keyinchalik ilgari surilishi mumkin Bo’lgan muammoni umumiy xolda 
belgilashga va uni to’gri tanlashga yordam beradi. Shuningdek, xar bir muammo ma’lum
bir nazariya yordamida xal kilinadi. Ba’zi xollarda esa, muammo 
mavjud
nazariyani 
modifikatsiya kilishni, muammoni echishga moslashtirishni talab kiladi. 
Muammoni echish uchun dastlabki tayyorgarlik ishlari kilinadi. Ular ko’yidagilardan 
iborat: 
a) 
mavjud
nazariyalar doirasida to’shuntirib Bulmaydigan fakt va xodisalarni 
aniklash; 
b) muammoni xal kilish goyalari va metodlarini taxlil kilish va ularga baxo berish; 
v) muammoni xal kilish tipini, maksadini, olingan natijani tekshirish yo’llarini 
belgilash; 
g) muammoning negizi bilan uni echish uchun ilgari surilgan goyalar o’rtasidagi 
alokaning Xususiyatlarini ko’rsatish. 
Bu dastlabki ishlar amalga oshirilib Bo’lgandan keyin muammoni echishga bevosita 
kirishiladi. 
Shuni aloxida qayd qilib o’tish kerakki, muammoning echilishi nisbiy xarakterga ega. 
Boshkacha aytganda, muammoning mo’tlak to’la echimini topish kiyin. Chunki 
o’rganilayotgan xodisaning barcha tomonlarini kamrab olib Bulmaydi. Shuning uchun 
xam ilmiy izlanish davomida yangi muammolar vo’jo’dga kelishi mumkin Bulib, o’ 
mavjud
muammoni boshkacha talkin kilishni takozo etadi. Bunga misol qilib I. Nyo’ton 
tomonidan jismlarning o’zaro tortishishi muammosining ko’yilishini ko’rsatish mumkin. 
Buto’n olam tortishish konunini kashf qilib, o’ faqat tortishuvchi jismlar o’rtasidagi 
mikdoriy alokalarnigina topganligini, o’ktirib o’tgan edi. 
A. Èynshteynning nisbiylik nazariyasi jismlarning o’zaro tortishishi muammosini 
boshkacha talkin kiladi va Bu muammo xakidagi tasavvo’rlarimizni ma’lum bir darajada 
kengaytiradi. 
Jismlarning o’zaro tortishishining tabiati, amalga oshish mexanizmi xozirgacha to’la 
ochib berilmagan. Boshkacha aytganda, muammo o’zil-kesil xal Bulmagan. 
Ba’zi xollarda muammolarning echimini o’zok vaqtgacha topib Bulmaydi. Masalan, 
rak kasalining sababini o’rganish bilan bog’liq muammo xozirgacha to’la xal Bulmagan. 
Bu, albatta, ayrim muammolar Buto’nlay echimiga ega emas, degan fikrni 
bildirmaydi, balki ularni 
mavjud
metodlar, vositalar yordamida echib Bulmaslikni 
ko’rsatadi, xolos va shu tarika echishning yangi vositalarini kidirib topishga o’ndaydi. 
Demak, muammo xal kilinmago’ncha ilmiy izlanish davom etadi. 
3. Muammoni xal etish jarayonida ma’lum bir gipotezalar ilgari suriladi va 
asoslanadi. 
Gipoteza-o’rganilayotgan xodisaning sabablari va Xususiyatlarini to’shuntiradigan asosli 
taxmin tarzidagi bilim shaklidir. 
Gipotezani, avvalambor, bilimlarning 
mavjud
Bulim shakli sifatida olib karash zaro’r. 
Chin, ishonchli bilimlar xosil Bulgo’nga kadar ko’yilgan muammolar, masalalar xakidagi 
fikr-mo’loxazalar ko’zatish, eksperiment natijalarini taxlil kilish va umumlashtirishga 
asoslangan Bulib, ular turli xil taxminlar, farazlar shaklida ko’riladi va 
mavjud
Bo’ladi. 
Masalan, Levkipp va Demokritning jismlarning atomlardan tashkil topganligi 
xakidagi bildirgan fikrlari dastlab gipotetik shaklda Bulib, eng oddiy, ko’ndalik tajribada 

---

159 
minglab marta ko’zatiladigan xodisalar: kattik jismning so’yo’klikka aylanishi, xidning 
tarkalishi va shu kabilarni taxlil kilishga asoslangan, ularning sababini to’shuntirishga 
karatilgan. «Jismlar mayda, Bulinmas zarrachalardan tashkil topmaganda Bunday 
xodisalar Bulmas edi», degan fikr o’zining ma’lum bir mantikiy ko’chiga ega. 
Xodisaning sababi xakidagi fikr dastlab, odatda, gipoteza shaklida vo’jo’dga keladi va 
shu ma’noda o’ bilimlarning 
mavjud
Bulishining umumiy mantikiy shakllaridan biri 
xisoblanadi. 
Gipotezani ko’rish, o’rganilayotgan xodisani to’shuntiradigan taxminiy fikrlarni ilgari 
so’rishdan iborat Bo’ladi. O’ qayd etilgan faktlar, ular uchun xarakterli Bo’lgan 
konuniyatlar xakidagi xo’kmlar (mo’loxazalar) yoki xo’kmlar sistemasi tarzida Bo’ladi. 
Uni ifoda qiluvchi asosiy gap mo’loxazalar sistemasini xosil qiluvchi element, deb 
xisoblanadi. Ana shu gap (mo’loxaza) da, odatda, gipotezaning bosh goyasi aks etadi. 
Muxokama jarayoni uning negizida, atrofida ko’riladi va ma’lum bir ishchi gipotezalar-
vaqtincha ko’riladigan, mo’ljalni to’gri olishga yordam beradigan taxminlarning ilgari 
surilishiga, ular yordamida xodisaning yanada cho’ko’rrok tadkik kilinishiga olib keladi. 
Gipotezalarni ilgari so’rishning asosiy mantikiy vositasi extimoliy xulosa chiqarish: 
analogiya, to’liksiz induksiya, turli ko’rinishdagi extimoliy sillogizmlar-eng kamida bitta 
koidasi Buzilgan, asoslaridan biri extimoliy xo’km Bo’lgan sillogizmlar (shartli, 
ayiro’vchi-kat’iy, shartli ayiro’vchi sillogizmlar shakllarida) xisoblanadi. 
Shuningdek, gipoteza ba’zi xollarda kat’iy xulosa chiqarish shakllarida xamda turli 
xil xulosa chiqarish usullarining ko’p kavatli mantikiy ko’rilmasi tarzida xam 
shakllantirilishi mumkin. 
Gipotezada ilgari suriladigan mo’loxaza empirik materiallarni taxlil kilish, qayta 
ishlash, tartibga keltirish, umumlashtirish, talkin etish natijasida paydo Bo’ladi. Ana 
shuning uchun xam gipoteza-Bu xar kanday taxmin emas, balki ma’lum bir darajada 
asoslangan, o’zining mo’ayyan mantikiy ko’chiga ega mo’loxaza, farazdir. 
Gipoteza ko’rishning mo’rakkab mantikiy jarayon ekanligini ko’yidagi misol 
tasdiklaydi. Issiklik dvigatellari nazariyasi asoschilaridan biri frantso’z injeneri Sadi 
Karno birinchi Bulib, faqat issiklikning kattikrok kizigan jismdan sovo’krok jismga 
o’tishidagina foydali ish vo’jo’dga kelishi, va, aksincha, issiklikni sovo’k jismdan 
kizdirilgan jismga berish uchun ish sarflanishi zaro’r, degan fikrni ilgari so’rgan. Ayni 
paytda Karno shu davrda keng tarkalgan, issiklikning namoyon Bulish sababi uning 
tarkibida aloxida vaznsiz so’yo’klik-teplorodning Bulishidir, degan fikrga tayano’vchi 
teplorod kontseptsiyasini xam to’gri, deb xisoblagan. Teplorodni so’vga, xaroratlar 
(temperato’ralar) o’rtasidagi farkni – so’v darajasiga kiyos qilib, Karno, xo’ddi so’v 
darajasining pastga to’shishida ish so’v ogirligining uning darajalari o’rtasidagi farkga 
Bulinishi bilan o’lchangani kabi, Bug mashinasida ish, ishchi moddaning (so’v, spirt va 
boshkalar) tabiatidan kat’iy nazar, teplorod mikdorining xaroratlar (temperato’ralar) 
farkiga Bulinishi bilan o’lchanadi, degan xulosaga keladi. Bu issiklik mashinasining ish 
xajmining (mikdorining) isitgich va sovo’tgich xaroratlarining kiymatlariga bog’liqligini 
anglatardi. «Karno printsipi» keyinchalik termodinamikaning ikkinchi konunining 
yaratilishiga asos Bo’lgan. 
Keltirilgan misolda Sadi Karnoning gipotezani ilgari so’rishda analogiyaga 
asoslanganligini paykab olish kiyin emas. 

---

160 
Ilgari surilgan gipoteza, albatta, asoslanishi zaro’r. Bu boskichda gipotezadan ma’lum
bir natijalar keltirib chiqariladi va ular verifikatsiya kilinadi, ya’ni ularning 
mavjud
faktlarga (yoki boshka ishonchli bilimlarga) mo’vofikligi aniklanadi. 
Bu erda shuni o’no’tmaslik lozimki, gipotezani ishonchli, chin bilimga aylantirish 
uchun o’nda ilgari surilgan fikrlarga etarli asos Bula oladigan mikdordagi natijalar 
(gipotezaning asosiy goyasidan kelib chikadigan) yigindisi verifikatsiya kilinishi kerak. 
Gipotezaning chinligini asoslashning boshka usullari xam 
mavjud
: 1) gipotezani 
dedo’ktiv yo’l bilan chinligi avval isbotlangan bilimlardan mantikan keltirib chiqarish; 2) 
asosi ishonchli bilim Bulmasa, uni tasdiklash (Bu ko’prok asoslari extimoliy xo’km 
Bo’lgan sillogizmlar vositasida ko’rilgan gipotezalarga tegishli); 3) gipotezaning 
asoslarini ishonchli bilim olish uchun etarli Bo’lgan mikdorga etkazish (Bu gipoteza 
to’liksiz induksiya vositasida ko’rilgan xollarga tegishli). 
Gipotezani tasdiklashning kanday kechishini tasavvo’r kilish uchun ko’yidagi misolga 
mo’rojaat kilamiz. 
Termodinamika asoschilaridan biri nemis fizigi R. Klao’zio’s yuqorida biz qayd etib 
o’tgan «Karno printsipi»ni o’nga kilingan ko’p xo’jo’mlardan ximoya kilgan. Bu printsipni 
tasdiklash maksadida, uni chinligi into’itiv ravishda mo’karrar deb xisoblangan posto’latdan 
dedo’ktiv yo’l bilan keltirib chiqaradi. Bu posto’latga mo’vofik, issiklik o’z xolicha 
sovo’krok jismdan issikrok jismga o’ta olmaydi. Bu erda o’rgo’ aynan ana shu «o’z xolicha 
o’ta olmaslikka» beriladi, Chunki amalda «majBuran» o’tish xam (sovo’tish ko’rilmalarida, 
aralashmalarda va boshkalarda) 
mavjud
Bulib, o’ mo’ayyan kompensatsiya qiluvchi (o’rnini 
koplovchi) xolatning yo’zaga kelishi bilan birgalikda kechadi. 
Gipoteza rad kilinishi xam mumkin. O’ gipotezadan kelib chikadigan natijalarni 
falsifikatsiya kilish, ya’ni ularning borlikdagi xodisalarning 
mavjud
xolatiga, faktlar 
xakidagi ma’lumot larga nomo’vofikligini ko’rsatish yo’li bilan aniklanadi. Mazkur 
mantikiy jarayon shartli-kat’iy sillogizmning inkor modo’si tarzida kechadi, ya’ni 
natijaning xatoligini aniklashdan asosning xatoligini ko’rsatishga o’tiladi. Uning simvolik 
ifodasi ko’yidagicha 
((H

P)


P) 

H 
Gipotezaning natijalarini topa olmaslik, garchi Bu gipotezaning mavkeni ancha pasaytirsa-
da, lekin uni rad eta olmaydi. Gipotezaning chinligi o’ndan kelib chikadigan natijalarga zid 
Bo’lgan xolatlar aniklangandagina o’zil-kesil rad etiladi. Masalan, Ptolomeyning Erning 
xarakatlanmaydigan markaz ekanligi xakidagi gipotezasi Kopernikning geliotsentrik 
nazariyasi asoslanadigan faktlarga zid kelganidan keyin rad etildi. 
Shuni aloxida ta’kidlash zaro’rki, o’rganilayotgan xodisa xakida bir vaqtning o’zida 
bir kancha gipotezalar ilgari surilishi mumkin. Masalan, xozirgi paytgacha qushlar 
o’chayotganda to’gri yo’lni kanday topa olishini 
mavjud
gipotezalardan xech biri to’lik 
to’shuntira bera olmagan. Ularda turli xil fikrlar bildirilgan: qushlarni ba’zilar magnit 
maydoniga, boshkalar £o’yoshga, yulduzlarga karab mo’ljal olishadi, deb xisoblashgan. 
O’kraina olimlari esa 1980-yillarning ikkinchi yarmida qushlar o’z xarakati 
marshro’tlarini Erning gravitatsiya maydoniga asoslanib, shu marshro’t davomida ogirlik 
ko’chining o’zgarishini «xisoblab» belgilashadi, degan fikrni bildirganlar. Lekin 
xozirgacha ularning birortasi o’zil-kesil tasdiklanmagan xam, rad etilmagan xam. 

---

161 
Gipoteza tasdiklanmago’ncha o’zining bilishdagi axmityatini yo’kotmaydi. Rad etilsa, 
o’rniga boshka gipotiza ko’riladi va Bu xol to gipotezalardan birortasi 
tasdiklanmago’ncha davom etadi. 
Ilgari surilayotgan gipotezalar turli xil darajada umumlashgan Bulishi mumkin. Ana 
shunga mo’vofik xolda umumiy va jo’z’iy gipotezalarni ajratish mumkin.