151
faoliyat uchun ko’llash mumkinligini asoslashdir. Isbotlash jarayonida ko’llaniladigan
chin mo’loxazalar (asoslar) berilgan fikrning chinligini tasdiklash uchun xizmat kilsa,
dalillash, Bundan tashkari, dalillanayotgan fikrning boshka shu kabi fikrlardan afzalrok
ekanligini asoslash uchun xam xizmat kiladi. Dalillash uchun keltirilgan Argumentlar
(asoslar) isbotlash uchun keltirilgan Argumentlarga nisbatan rang-barang bo’ladi.
Dalillash shakllari bilan isbotlash shakllari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
Isbotlash xulosa chiqarish ko’rinishida amalga oshadi. Dalillash ko’prok so’xbat
(dialog) ko’rinishida Bulib, uning ishtirokchilaridan xar biri o’z
fikrining chinligini
isbotlashga, rakibining fikrini rad etishga va tinglovchilarning o’zini xam fikr kilishga,
o’z fikrlariga ishontirishga xarakat kiladi.
Dalilillash jarayonida retsipiyentlarga (lot - qabul qiluvchi) – tinglovchilarga biror
fikrning to’gri yoki xatoligi asoslab beriladi va ularda shu fikrga nisbatan ishonch to’ygo’si
shakllantiriladi. Dalillovchi shaxsning so’z san’atini qay darajada egallaganligi, ya’ni
notiklik maxorati tinglovchilarda ishonch-e’tikodning shakllanishida mo’xim rol o’ynaydi.
Faktlar va boshka dalillarga tayanib yo’ritiladigan fikr yo’ksak ishontirish ko’chiga
ega Bo’ladi, kishilarda ishonch-e’tikodni shakllantiradi. Bilishning maksadi ilmiy asosga
ega Bo’lgan e’tikodni yaratishdan iborat. Dalillash va isbotlash ishonch-e’tikodni
shakllantirish vositasidir.
Ishonch-e’tikod Bu kishilarning xo’lk-atvori va xatti-xarakatlarini
belgilab beradigan
karashlari va tasavvo’rlaridir.
Kishilarning amaliy faoliyatdagi mo’vaffakiyatlari ular ko’llayotgan bilimlarning qay
darajada chin Bulishiga, ya’ni Bu bilimlarning vokelikni kanchalik to’gri aks ettirishiga
bog’liq. Xato fikrlar predmetlarning real alokalari va munosabatlarini Buzib ko’rsatadi,
bilishda ko’p chalkashliklarga olib keladi. Shuning uchun xam bilish jarayonida xar bir fikrni
to’gri ko’rishga erishish, uning chinligini dalillar bilan ko’rsata olish, xato fikrlarni esa rad
kila bilish mo’xim axamiyatga ega.
Fikrning chinligini tasdiklash uchun uni xodisaning (faktning) o’zi
bilan solishtirish
mumkin. Lekin ko’p xollarda bilish jarayonida natijalarining chinligi ularni ilgari
vo’jo’dga kelgan bilimlar bilan boglash orkali aniklanadi. Buni amalga oshirishning
mantikiy usuli isbotlashdir.
Isbotlash bir xo’kmning chinligini o’ bilan boglangan boshka chin xo’kmlar
yordamida asoslashdan iborat Bo’lgan mantikiy amaldir. Uning tarkibi o’ch elementdan
tashkil topgan: tezis, Argumentlar (asoslar), isbotlash usuli-demonstratsiya.
Tezis-chinligi asoslanishi lozim Bo’lgan xo’km, o’ isbotlashning markaziy figo’rasi
xisoblanadi; Buto’n dikkat-e’tibor uning chinligini ko’rsatishga karatiladi. Tezis bir
mo’loxazaning o’zidan, yoki mo’loxazalar
tizimidan, yoki teoremalardan, yoki anik
faktlarni umumlashtirish natijalaridan yoki xodisalarning sababini ko’rsato’vchi
mo’loxazalardan va shu kabilardan iborat Bo’ladi.
Argumentlar-tezisning chinligini asoslash uchun keltirilgan xo’kmlar. Argumentlar
Bulib faktlarni qayd qiluvchi xo’kmlar, ta’riflar, aksiomalar, teoremalar, qonunlar xamda
boshka empirik va nazariy umumlashmalar xizmat kiladi. Argument
sifatida keltirilgan
faktlar, albatta, o’zaro boglangan va tezisning moxiyatiga alokador Bulishi lozim.
Ta’riflar xam chin xo’kmlar Bulib, ulardan Argument sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, «Xarakat - Bu xar kanday o’zgarishdan iborat» degan ta’rif-chin xo’kmdir.
152
Aksiomalar chinligi o’z-o’zidan ravshan Bo’lgan, isbotlashni talab kilmaydigan
fikrlardir. Inson tajribasida ko’p martalab takrorlanganligi uchun xam ularni isbotlash
zaro’r emas.
Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan Bo’ladi, ularni xech ikkilanmasdan
Argument qilib olish mumkin.
Isbotlash usuli-demonstratsiya tezis bilan Argumentlar o’rtasidagi
mantikiy alokadan
iborat. O’ xulosa chiqarish shaklida Bo’ladi, ya’ni tezis Argumentlardan xulosa sifatida
mantikan keltirib chiqariladi.
Isbotlashning ikki turi
mavjud
: bevosita isbotlash, bavosita isbotlash.
Bevosita
isbotlashda tezisning chinligi to’gridan-to’gri Argumentlar bilan asoslanadi, o’nda tezisga
zid Bo’lgan xo’kmlardan foydalanilmaydi. Tezis ko’p xollarda yakka xodisani ifoda qilib
keladi va ma’lum bir umumiy bilimdan, masalan qonundan, Argument sifatida
foydalanilib, uning chinligi asoslanadi. Masalan «O’zbekiston - mo’stakil davlatdir»
degan xo’km (tezis) ning chinligi «O’zbekistonning mo’stakil davlat deb e’lon kilinishi,
uning xalkaro mikyosda e’tirof etilishi» kabi asoslar yordamida isbotlanadi.
Bavosita isbotlashda esa tezisning chinligi o’nga zid Bo’lgan xo’kmning
(antitezisning) xatoligini ko’rsatish orkali asoslanadi.
Antitezis kanday shaklda
ifodalangan Bulishiga karab apagogik isbotlash va ayiro’vchi isbotlash fark kilinadi.
Apogogik isbotlashda tezis (a) va antitezis (
a
) o’rtasidagi munosabatga asoslaniladi.
Masalan «Materiya xarakatsiz
Do'stlaringiz bilan baham: 
