|
mavjud
ot, uning kanoti bor, o’ o’chadi.
Inson xam tirik
mavjud
ot, uning kanoti yo’k, o’ uchmaydi.
Insonning xam kanoti Bo’lsa, o’, extimol o’chadi.
Analogiya Buyicha xulosa chiqarish boshka xulosa chiqarishlar kabi asoslardan,
xulosadan va asoslar xamda xulosa o’rtasidagi mantikiy alokadan iboratdir. Uning
xulosasi extimoliy shaklda Bulib, keyingi tekshirishlarni talab kiladi Anik asoslardan
ba’zan anik, ba’zan extimoliy xulosa chikadi.
Analogiya o’zining obyektiv asosiga ega. Bular predmetlar, ularning xossalari
o’rtasidagi alokalar va munosabatlardir.
Xususiyatlar analogiyasi va munosabalar analogiyasi.
Modeldan prototipga o’tkazilayotgan axborotning tabiatiga ko’ra analogiyaning ikki turi
farklanadi: Xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi.
Xususiyatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir to’rdagi ikki predmetlar sinfi
o’xshash belgilariga ko’ra o’zaro takkoslanadi. O’xshash belgilarga asoslanib, birida
mavjud
Bo’lgan belgining boshkasida xam Bulishi mumkinligi xakida xulosa
chiqariladi. Masalan, Er va £o’yosh kator mo’xim xossalariga ko’ra o’xshashdir, ya’ni
148
ular bir sayyoralar tizimiga kiro’vchi osmon jismlaridir, ikkisi xam xarakatda, kimyoviy
tarkibi xam o’xshash. Ana shu o’xshashliklarga asoslanib olimlar £o’yoshda topilgan
yangi element-geliy Erda xam Bo’lsa kerak, degan xulosaga kelganlar. Analogiya yo’li
bilan chiqarilgan Bu xulosaning chinligi ko’p o’tmay tasdiklandi – yerda xam geliy
elementi topildi.
Bu misolda ikki predmetning o’xshashligiga asoslanib, birida
mavjud
Bo’lgan belgining
boshkasida xam borligi xakida xulosa chiqarildi. O’xshatilayotgan predmetlarni A va V
xarflari bilan, belgilarni a, v, s, xarflari bilan ifoda kilsak, Xususiyatlar analogiyasini
ko’yidagi formo’la orkali ifodalash mumkin:
A predmeti a, v, s, d belgilarga ega
V predmeti a, v, s belgilarga ega
Èxtimol, V predmeti d belgiga egadir.
Bu formo’la analogiya Buyicha xulosa chiqarishning tipik sxemasidir. O’nda bir predmet
xakidagi bilim shunga o’xshash boshka predmet xakidagi bilimdan xulosa shaklida keltirib
chiqariladi.
Munosabatlar analogiyasida ikki yakka predmet, yoki bir to’rdagi ikki predmetlar sinfi
o’rtasidagi munosabatlarning o’xshashligiga asoslaniladi. Ikki to’rdagi (a R b) va (m R
1
n)
munosabatlarni takkoslasak, a-m ga, b-n ga o’xshash emas, lekin ular o’rtasidagi R-
R
1
munosabatlarning o’xshashligi bizga xulosa chiqarish imkonini beradi. Masalan,
I. Kepler planetalar xarakatining konunini ochganda, samoviy jismlarning o’zaro tortishish
ko’chini insonlar o’rtasidagi mo’xabbatga takkoslaydi, shu asosda astronomiyaga tortishish
ko’chi tushunchasini kiritadi. Munosabatlar analogiyasining formo’lasi ko’yidagicha:
F
a R b
m R
1
n
Munosabatlar analogiyasida ikki predmetlar o’xshashligi xakida emas, ikki predmet
o’rtasidagi munosabatni o’rganish asosida boshka ikki predmet o’rtasidagi munosabat
xakida xulosa chiqariladi.
Analogiyani turlarga ajratganda xulosaning aniklik darajasiga xam e’tibor beriladi.
Shu jixatdan analogiyani kat’iy (anik), kat’iy Bulmagan noanik va xato analogiyaga
ajratamiz. £at’iy analogiyaning o’ziga xos Xususiyati shundaki, ko’chiralayotgan va
o’xshatilayotgan belgilar o’rtasidagi aloka zaro’riy Bo’ladi. Anik fanlarda,
modellashtirishda fikr kat’iy analogiya shaklida yo’ritiladi.
Analogiya
modellashtirish
metodining
mantkiy
asosini
tashkil
etadi.
Modellashtirishda (konkret yoki abstrakt) obyektlar modellarda, ya’ni shartli obrazlar,
sxemalar, obyektning kichraytirilgan no’sxalarida tadkik etiladi.
Ma’lum sabablarga ko’ra tekshirilayotgan obyektni tabiiy sharoitlarda o’rganish kiyin
Bo’lganda yoki mumkin Bulmaganda modellashtirishdan foydalaniladi. Bu o’z navbatida
bilish jarayonini engilashtiradi.
Modellarni o’ch to’rga Bulish mumkin:
1.
Tabiiy modellar-o’rganilayotgan obyekt bilan bir to’rda Bo’ladi va o’ndan faqat
o’lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba’zi xollarda yasalgan materiali bilan fark kiladi.
2.
Matematik modellar-prototip (asl no’sxa) dan jismoniy to’zilishi bilan fark kiladi,
lekin prototip bilan bir xil matematik tasvirga ega Bo’ladi.
149
3.
Mantikiy matematik modellar-belgilardan iborat Bulib abstrakt model xisoblanadi
va tafakko’r jarayonini o’rganishda ko’llaniladi.
Modellarning Bu turlaridan aloxida-aloxida va birgalikda foydalaniladi.
So’nggi vaqtlarda modellashtirish ko’pincha kompyo’ter vositasida amalga
oshirilmokda. Masalan, yangi avtomobilning modeli kompyo’terda yasalib, uning
o’lchamlari, turli afzalliklari matematik modellashtirish vositasida aniklanadi.
£at’iy Bulmagan analogiyada o’xshash Bo’lgan va ko’chirilayotgan belgi o’rtasidagi
zaro’riy aloka extimollik darajasiga ega Bo’ladi. Ijtimoiy, tarixiy vokealarni o’rganishda va
anik, tabiiy fanlarda ilmiy tadkikot ishlari olib borilganda fikr yo’ritish katiy Bulmagan
analogiya tarzida Bo’ladi. Masalan, nemis olimi Shpenglerning ta’kidlashicha, jamiyat xam
tirik organizmlar kabi to’rtta rivojlanish boskichini bosib o’tadi. Bular: paydo Bulish,
rivojlanish, eto’klik davri va emirilish davri.
Agar yolgon xo’kmni 0 bilan, chin xo’kmni 1 bilan, xulosaning extimollik darajasini
R (a) bilan belgilasak, kat’iy analogiyada R (a)=1; kat’iy Bulmagan analogiyada 1>R
(a)>0 Bo’ladi.
Analogiya Buyicha chiqariladigan xulosaning aniklik darajasini oshirish uchun, ya’ni
xulosaning chin Bulish extimolini oshirish uchun ma’lum shartlarga rioya kilish zaro’r.
Bular ko’yidagilardan iborat:
1. Takkoslanayotgan predmetlarning imkoni boricha ko’prok o’xshash belgilari
aniklanishi lozim. Shunda xulosaning chinlik darajasi, chin xulosa chiqarish imkoni
ortadi.
2. Takkoslanayotgan predmetlarning o’xshash belgilari predmetlar uchun mo’xim
belgilar Bulishi kerak. Shunda xulosa chin fikrga yakinlashadi.
3. Takkoslanayotgan predmetlarning ko’chirilayotgan belgisi bilan boshka belgilari
zaro’riy alokada Bulishi kerak. Shunda xulosaning ishonarli, anik Bulish shartlari
bajarilgan Bo’ladi.
4. Takkoslanayotgan predmetlarning ko’chirilayotgan belgisi bilan o’xshash belgilari
bir tipda Bulishi kerak.
5. Takkoslanayotgoan predmetlarning fark qiluvchi belgilarining mikdori kam Bulishi va
Bu belgilar zaro’riy, mo’xim Bulmasligi shart. Agar predmetlar mo’xim, zaro’riy belgilari
bilan bir-biridan fark kilsa, analogiyaning xulosasi xato Bo’ladi.
Yuqoridagi koidalarning Buzilishi yolgon analogiyaga, ya’ni xato xulosa chikishiga
sabab Bo’ladi. Yolgon analogiyada xulosaning chin Bulish extimoli 0 ga teng: R (a)=0.
Bilish jarayonida bilib yoki bilmasdan yolgon analogiyaga yo’l ko’yiladi. Turli xil
irimlarga ishonish (masalan, to’z to’kilsa, janjal Bo’ladi va xokazo) yolgon analogiyaga
yakkol misol Bo’ladi.
Badiiy adabiyotdan, xalk ogzaki ijodidan analogiyaning barcha turlariga ko’plab
misollar keltirish mumkin. Masalan: «Yigit-so’zidan, yo’lbars-izidan qaytmas» makoli.
Analogiyaning xulosalari boshka xulosa chiqarish turlari kabi bilish metodi sifatida
mo’xim axamiyatga egadir.
Bilish jarayoni obyektiv reallikdagi predmet va xodisalarning tashki va ichki
xossalarini takkoslash, ularning o’zviy alokasini aniklashdan boshlanadi. Analogiyada
takkoslash asosida o’xshash, umumiy Xususiyatlar aniklanadi, predmetlar va xodisalar
xakidagi bilimlar cho’ko’rlashadi va konkretlashtiriladi. Tabiiy va ijtimoiy fanlarda
analogiya turli xodisalar xakida xar-xil farazlarni, ya’ni gipotezalarni xosil kilish va
bayon etish usuli sifatida xizmat kiladi.
150
Ma’lum ki, jo’da ko’p qonun-koidalar dastlab gipoteza shaklida bayon kilingan Bulib,
o’nda xulosa chiqarish analogiya tarzida amalga oshirilgan. Ikki predmet va xodisani
takkoslash, ularning o’xshash tomonlarini aniklash yangi bilimlar xosil kilish imkonini
beradi. Analogiyadan inson bilimini kengaytirish vositasi sifatida keng foydalaniladi.
Uning xulosalari anik, extimoldan xoli Bo’lganda, isbotlash jarayonida ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
