O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Ayiruvchi (dizyunktiv) xukm 
deb «yo», «yoki», «yoxud» mantiqiy boglamalari 
vositasida oddiy xukmlardan tashkil topgan muloxazaga aytiladi. Bu boglovchilar ikki 
oddiy xukmni yoki bir qancha predikatlarni, yoki bir qancha subyektlarni bir-biridan 
ayirib turadi. Masalan: «Qodirov falsafa, yoki sotsiologiya, yoki psixologiya Bulimida 
o’qiydi». «Ikkinchi soatda yo matematika, yoki chet tili darsi Bo’ladi». Ayiruvchi 
boglamalar «V» - dizyunktsiya belgisi orqali ifodalanadi. Ayiruvchi (diz’yunktiv) 
xukmlar oddiy yoki qat’iy turlarga Bulinadi. Oddiy diz’yunktiv xukm tarkibidagi oddiy 
xukmlardan biri yoki xammasi chin Bulishi mumkin, qat’iy diz’yunktiv xukmda esa 
tarkibidagi oddiy xukmlardan faqat bittasi chin Bo’ladi. Oddiy diz’yunktiv xukm (p

q) 
formulasi bilan, qat’iy dizyuktiv xukm 
q
p


formulasi bilan belgilanadi. Diz’yunktiv 
xukmlarning chin Bulish shartlari quyidagicha: 
p 
q 
r 

q 
p 
q 
q
p



---

115 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato
 
chin 
chin 
chin 
xato 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato
 
xato 
chin 
chin 
xato 
«X.X. Niyoziy shoir yoki dramaturgdir». Bu oddiy dizyunktiv xukm. «Abdullayev 
musobaqada yo yutadi, yutmaydi». Bu qat’iy dizyunktiv xukm. 
Shartli (implikativ) xukm
ikki oddiy xukmning «agar... unda» mantiqiy boglamasi 
orqali birikishidan tashkil topadi. Shartli xukmning moxiyatini aniqlash uchun zaruriy va 
etarli shart tushunchalarini farqlash zarur. Xodisaning zaruriy sharti deb, uning 
mavjudligini ta’minlaydigan xolatga aytiladi. Agar xodisaning sharti zaruriy Bulmasa, 
xodisa xam Bulmaydi. Masalan: «Agar o’simlik suvsiz qolsa, u quriydi». 
Xodisa uchun etarli Bo’lgan shart deb, xar safar shu shart Bo’lganda, o’sha xodisa 
kuzatiladigan xolatga aytiladi. Masalan: «Agar yomgir yogsa, unda uylarning tomi xo’l 
Bo’ladi». Shartlar «etarli, lekin zaruriy Bulmagan», «zaruriy lekin etarli Bulmagan», 
«zaruriy va etarli» Bulishi mumkin. Masalan: N sonining ikki va uchga Bulinishi uning 
oltiga Bulinishi uchun zaruriy va etarli shart xisoblanadi. N sonining ikkiga Bulinishi, 
uning oltiga Bulinishi uchun zaruriy, lekin etarli Bulmagan shartdir. N sonining unga 
Bulinishi, uning ikkiga Bulinishi uchun etarli, lekin zaruriy Bulmagan shartdir. 
Shartli xukm tarkibida asos va natija qismlari farqlanadi. Shartli xukmning «Agar» va 
«unda» so’zlari oraligidagi qismi – asos, «Unda» so’zidan keyingi qismi – natija deb 
ataladi. «Agar yomgir yogsa, unda uylarning tomi xo’l Bo’ladi» xukmida «Yomgir 
yogsa» xukmi asos, «uylarning tomi xo’l Bo’ladi» xukmi – natija xisoblanadi. 
Demak, asosda ko’rsatilgan xodisa, natijada qayd etilgan xodisaning kelib chiqishi 
uchun etarli shartni ifodalagan xukm, shartli xukm deyiladi 
Shartli (implikativ) xukmlar «agar ... unda» mantiqiy boglamasi (

) belgi bilan 
ifodalanadi. Xozirgi zamon mantiq ilmida esa (

) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar 
moddiy implikatsiya belgisi deb ataladi. Shartli xukm esa implikativ xukm deb yuritiladi. 
Implikativ xukmning asosi - antetsedent, natijasi-konsekvent deyiladi. Implikativ xukm 
antetsedent-chin, konsekvent-xato Bo’lgan xolatdan boshqa xamma ko’rinishlarda chin 
Bo’ladi: 
p 
q 
p

q 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
chin