O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy-tadqiqot instituti

Oksidlovchi va qaytaruvchilar.
Element atomlari yoki ionlarining oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida bir element atomi oksidlanib, albatta ikkinchi element atomi qaytariladi. Oksidlangan element qaytaruvchi, qaytarilgan element esa oksidlovchi vazifasini o’taydi. Element elektron bersa oksidlanadi, qaytaruvchi bo’ladi va aksincha elektron qabul qilib olsa qaytariladi, oksidlovchi bo’ladi.
Elementlarning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari ham D.I.Mendeleyevning elementlar davriy sistemasida davriy ravishda o’zgaradi. Atom og’irligi, shuningdek atomning yadro zaryadi ortib borishi bilan guruhlarda metallarning oksidlovchilik xususiyati kamayib, qaytaruvchilik xususiyati ortib boradi; metalmaslarning oksidlovchilik xususiyati kamayib, qaytaruvchilik xususiyati ortib boradi. Davrlarda oksidlovchilik xususiyati ortib, qaytaruvchilik xususiyati kamayib boradi.
Elementlarning oksidlovchilik yoki qaytaruvchilik xususiyatlari, ularning birikmalardagi oksidlanish darajasiga ham bog’liq.
Asosiy oksidlovchilar. O‘ziga elektron qabul qilib, davriy sistema qatoridagi inert gazning elektron strukturasiga ega bo‘lgan yoki manfiy zaryadlangan ionlar hosil kiluvchi neytral atomlar oksidlovchi bo‘ladi. Masalan , galogenlarning neytral atomlari F₂, Cl₂, Br₂, I₂ oksidlovchi funkciyasini bajarib manfiy zaryad-langan F^-, Cl^-, Br^-, I^- ionlarga aylanadi. Galogenlardan ftor va xlor kuchli oksidlovchi hisoblanadi.
Asosiy oksidlovchilarga yana kislorod , oltingugurt va boshqalar misol bo‘la oladi. Ba’zi metall ionlari uzlarining eng yuqori valentliklarida oksidlovchi bo‘lishi mumkin.
Asosiy qaytaruvchilar. Erkin holda barcha metallar, asosan ishqoriy (Li, Na, K, Rb, Cs) va ishqoriy-er (Ca, Sr,Ba) metallari, kislorodsiz kislota koldiqlarining ionlari (Br^-, I¯, S²¯) hamda gidridlar (KH, CaH₂) qaytaruvchi bo‘ladi. Shuni nazarda to‘tish kerakki, oksidlovchi bilan qaytaruvchi ur-tasida keskin chegara yo‘q, bitta modda bir sharoitda oksidlovchi, ikkinchi sharoitda qaytaruvchi bo‘lishi mumkin.
Xrom o’z birikmalarida 0, +2, +3 va +6 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi, masalan metall Cro, CrO(+2), Cr₂O₃(+3), K₂Cr₂O₇(+6) lardan Cr(0) metali faqat qaytaruvchi; CrO(+2) va Cr₂O₃(+3) larda ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi; K₂Cr₂O₇(+6) faqat oksidlovchi xossasiga ega bo’ladi.
Tarkibida qaytariluvchi element bo’lgan moddalar oksidlovchilar, oksidlanuvchi element saklovchi moddalar qaytaruvchilar deyiladi.
Oksidlovchilar tarkibidagi element o’z oksidlanish darajasini pasaytiradi, qaytaruvchilar tarkibidagi element o’z oksidlanish darajasini oshiradi.
Muhim oksidlovchilar:
1. Oddiy moddalar: F₂, Cl₂, Br₂, J₂, O₂, S.
Kimyoviy reaksiyalar vaqtida bu moddalar elektronlar biriktirib olib, manfiy zaryadlangan zarrachalarni hosil qiladi: F^–, Cl^–, Br^–, J^-, O^2–, S^2–.
2. Kislorodli kislotalar: H₂SO₄, HNO₃ va ularning tuzlari: KMnO₄ (kaliy permanganat), K₂Cr₂O₇ (kaliy bixromat); xlorning kislorodli kislotalari (HClO, HClO₃, HClO₄) va ularning tuzlari (gipoxloritlar, xloratlar va perxloratlar); ba‘zi kislotalarning angidridlari, masalan, CrO₃ (xrom(VI)-oksid), Mn₂O₇ (marganes (VII)- oksid), O₃ (ozon), H₂O₂ (vodorod peroksid), metallarning peroksidlari (Na₂O₂, CaO₂) va boshqalar.
3. Metallarning yuqori oksidlanish darajasiga ega bo’lgan ionlari, masalan:
Fe³⁺, Au³⁺, Cu²⁺, Sn⁴⁺.
Muhim qaytaruvchilar:
1. Metallar, ayniqsa ishqoriy metallar (Li, Na, K va boshqalar ) va ishqoriy-yer metallari (Ca, Sr, Ba).
2. Vodorod, uglerod (koks), uglerod (II)-oksid CO.
3. Kislorodsiz kislotalar va ularning tuzlari: gidridlar tarkibidagi vodorod ioni H – (NaH, KH, CaH₂ va b.).
Ba‘zi moddalar sharoitga qarab ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi vazifasini bajarishi mumkin (masalan, HNO₂, H₂SO₃ ).