O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

Hamma desin: «Bu o‘tgan 

Bir botirning onasi. 

Vatan uchun o‘libdi 

Uning yolg‘iz  bolasi...»  (H.  O.) 

2)  muallif  gapi  ko‘chirma  gapning  o‘rtasida  kelsa,  ko‘pincha  ikki  tomondan 

vergul  va tire bilan  ajratiladi:  «Salom,— deydi,— jon kizim».  (H. L.) 

3)  muallif  gapi  ko‘chirma  gapdan  keyin  kelsa,  ko‘chirma  nutqdan  so‘ng 

qo‘shtirnoq yopilib, vergul qo‘yiladi, muallif  gapi tire bilan  yoziladi: 

«Rahmat»,— dedi yigit, o‘zida yo‘q shod.  

«Rahmat»,— dedi qiz ham tabassum bilan. (U.) 

---

 

- 78 - 

Agar  yopiluvchi  qo‘shtirnoqdan  oldin  so‘roq,  undov,  ko‘p  nuqta  qo‘yilgan 

bo‘lsa, vergul qo‘llanmaydi.  Masalan: 

«Vatanimiz yoviga Omon berma!»— deb ezdim.  

«Orden olmasdan turib, Uyga kelma!..» — deb ezdim. (H. O.) 

2.Sitatalar  har  vaqt  qo‘shtirnoq  bilan  chegaralanadi.:  «Til  ong  qadar 

qadimiydir».  «Til — eng muhim  aloqa vositasi». (Donolar bisotidan). 

Agar  sitata  ko‘chirma  gap  sifatida  qo‘llanib,  muallif  gapi  bilan  ishlatilsa,  bu 

holda  qo‘shtirnoq  va  boshqa  tinish  belgilarining  ishlatilishi  sintaktik-uslubiy  holatga 

ko‘ra  belgilanadi.  Bunda  tinish  belgilarinsh»  qo‘llanishi  ko‘chirma  gapdagiga 

o‘xshaydi. 

3.Ba‘zi  so‘zlar  qo‘shtirnoqqa  olinadi.  Bunday  so‘zlarga:  a)ko‘chma  ma‘noda 

qo‘llangan;  b)qo‘llanishi  odat  tusiga  kirmagan;  v)eskirgan  yoki  yangi  qo‘llanayotgan; 

g)kesatiq yoki turli  xil  boshqa ma‘nolar uchun qo‘llangan so‘zlar kiradi. Misollar: 

1.Qushlarni u sevardi, 

   Bor edi shunda «dardi». (Mirmuhsin) 

2.Kulib u Adibani 

   «Piramidon» deb atar. (Mirmuhsin) 

Oziq-ovqat kerakdan mo‘l: «sen je — men je»... 

Harom pul «havaskor»lari  o‘z ashulalarini  aytib bo‘lishdi. («Mushtum») 

4.Badiiy  asar,  gazeta,  jurnal,  muzika  asarlari,  spektaklь  va  boshqalarning  nomi 

qo‘shtirnoqqa  olinadi:  «O‘zbekiston  ovozi»  gazetasi,  «SHaytanat»  romani,  «O‘zbek 

tili  va  adabiyoti»  jurnali,  «Bahor  valьsi»  muzikasi,  «Xorazm  qo‘shig‘i»  operasiga 

nixoyat  qiziqaman.  (O.) 

5.Muassasa,  tashkilot,  korxona,  firma,  paroxod,  mehmonxona  kabilarning 

nomla  ri  qo‘shtirnoqqa  olinadi:  «Fan»,  «O‘qituvchi»  nashriyoti  «O‘rtoq»  fabrikasi, 

«Elektromash» zavodi, «Toshkent» mehmonxonasi. 

6.Tarkibida  «orden»,  «medalь»  so‘zlari  bo‘lgan,  ammo  bu  so‘zlar  bilan 

sintaktik  aloqaga  kirishmagan  orden  va  medallar  nomi  qo‘shtirnoqqa  olinadi: 

«SHuxrat» ordeni, «Jasorat» medali. 

Demak,  «orden»,  «medalь»  so‘zlari  atamaning  tarkibida  bo‘lib,  u  nom  bilan 

sintaktik  bog‘langan  bo‘lsa,  bunday  orden  va  medallarning  nomi  qo‘shtirnoqqa 

olinmaydi:  Birinchi  Darajali  Ulug‘  Vatan urushi ordeni. 

7.Mahsulotlarning  nomini,  o‘simliklarning  turini,  mashina,  samolyot,  televizor 

kabilarning  markasini  bildiruvchi  nomlar  qo‘shtirnoqqa  olinadi:  «Toxir-Zuxra» 

do‘ppisi,  «Lasetti»  mashinasi,  «Belarusь»  traktori,  «TU-104»  samolyoti,  «Beko» 

muzlatgichi,  «Samsung» televizori. 

Biroq,  yuqoridagi  kabi  nomlarning  qo‘llanishi  umumnorma  hisoblanib, turdosh 

otga aylangan bo‘lsa, qo‘shtirnoqqa olinmaydi: atirgul, nagan to‘pponcha,   tog uzum, 

mirzoyi  sabzi, chust do‘ppi kabi. 

8.Ichki  monolog  (personajlarning  o‘yi,  ichki  kechinmalarini  anglatuvchi  so‘z 

yoki  gaplar)  qo‘shtirnoq  bilan  chegaralanadi:  «Bugun  buvim  judayam  mehribon?» 

deb o‘ylayman ichimda,  sevinganimdan  uning  oldiga tushib yuguraman.  (O.) 

Ichki  monologlarning  qo‘shtirnoq  bilan  chegaralanishi  ko‘chirma  nutq  va 

sitatalardan  farqlanadi:  bunda  uni  muallif  gapidan  ajratuvchi  ikki  nuqta,  vergul  va 

tirelar  qo‘llanmaydi. 

---

 

- 79 - 

Shuningdek,  o‘zga  gap  (ko‘chirma  gap,  sitata  kabi)  matn  o‘rtasida  muallif 

gapisiz  qo‘llansa,  faqat  qo‘shtirnoq  bilan  chegaralanadi,  xolos:  Adabiyotning 

tarbiyaviy  ahamiyati  juda katta, chunki  «adabiyot — hayot darsligi». 

9.Sinflar,  buyruqlar,  qarorlarning  ayrim  bandlariga  qo‘shilib  yoziladigan 

harflar  qo‘shtirnoqqa  olinadi:  IX  «A»  sinf,  7-«B»  sinf,  147-«A»  sonli  qaror,  18-

moddaning «D» bandi va boshqalar. 

10.Baho        ballari        qo‘shtirnoqqa        olinadi:        «besh»,  «to‘rt»,  «uch»  yoki 

«o‘rta», «a‘lo», «yaxshi» kabi. 

11.Matn ichida  kelgan  maqollar,  sarlavhalar  qo‘shtirnoqqa olinadi.