O‘zbekisтon respublikasi

Katta energiya va bosim ostidagi uskuna, qurilma va idishlarni ishlatganda yuzaga keladigan xavfli holatlar

Yuqorida keltirilganidek, bosim ostida ishlaydigan idishlarga bug‘ hosil qilish va suv isitish qozonlari, kompressorlar, hamma turdagi gaz ballonlari, bug‘

o‘tkazgichlar va yuqori bosimli gazlarni o‘tkazuvchi quvurlar kiradi. Bu bosim ostida ishlaydigan idishlarning asosiy xususiyati ularning germetik yopilishidir, ya’ni zich yopilganligidir [34].
Bosim ostidagi suyuqlik va gazlarning qurilmalar va idishlarning har xil detallari va quvurlar ulangan qismlari orqali sizib chiqmasligini ta’minlash germetiklik (zich yopilganlik) deb ataladi.
Zich yopilgan qurilma ichidagi holat, jarayon yoki mahsulot tashqi muhitdan butunlay ajratilgan holatda bo‘ladi. Bunday holat har qanday gaz va suyuqlik bilan ishlaganda zaruriy shart hisoblanadi. Shuningdek, bu holat havosiz muhitda ham qo‘llaniladi. Demak, yuqorida keltirilgan idishlarning hammasi, germetiklik asosida ishlaydi.
Germetik yopilgan idish va qurilmalardagi gaz va suyuqliklar katta bosim ostida, yuqori haroratda yoki juda past, hatto absolyut haroratga yaqin bo‘lgan haroratga ega bo‘lishi mumkin. Shuningdek, bu holat o‘ta havosizlantirilgan sharoitda ham bo‘ladi.
Yuqorida keltirilgan, ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan kuchli bosim va energiya bilan ishlovchi idishlar, juda katta potensial xavfga ega. Agarda biror bir sabab bilan ularning germetikligida yoki konstruksiyasining boshqa tomonida buzilish yuz bersa bu idishlarda portlash sodir bo‘lishi mumkin. Portlash esa katta falokat va vayronagarchiliklarga olib keladi.
Havoli yoki suvli bosim ostidagi idishlar germetikligi buzilishi natijasida portlash sodir bo‘lishining asosiy mohiyati bug‘ va gazlarning to‘satdan, juda qisqa vaqt ichida adiabatik kengayishidir, ya’ni fizik portlash sodir bo‘lishidir.
Bosim ostidagi idishlar portlashning quvvati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi, Vt [34, 35]:
F  A / t , (6.1)
bu yerda А – portlashning bajargan ishi, J;
t – portlashning davom etish vaqti, s, (sekundning o‘ndan biriga teng).
Portlashning bajargan ishi quyidagi formuladan topiladi (abiabatik kengayishda), J:
_ m 1 _
m _ ^ P₂ ^{ m} _


A  _{m  1} P₁V _1  ^ _P ^ _ , (6.2)
_  1  _

bu yerda
Р₂
Р₁ – idishdagi birlamchi bosim, Pa;

• 
  idishdagi oxirgi bosim (atmosfera bosimi), Pa;
  

V – gazning birlamchi (idish) hajmi, m³;

m  c_p / c_

• 
  adiabata ko‘rsatkichi (Puassan koeffitsienti), gazning
  

o‘zgarmas bosimda ( с_p ) va o‘zgarmas hajmdagi ( c_ ) solishtirma issiqlik sig‘imlari nisbati; gaz turiga bog‘liq, bir atomli gazlar uchun
m  1,67 , ikki atomlilar uchun m  1,41, uch va undan ko‘p atomlilar

uchun
m  1,29 .

Bunday holat zich yopilgan idishda saqlanayotgan yonuvchi gazning u yerdan sizib chiqishi natijasida vujudga kelishi ham mumkin. Masalan, agar u yerda atsetilen gazi saqlanayotgan bo‘lsa, unda ajralib chiqqan gaz havo bilan aralashib yengilgina uchqundan alangalanib ketishi yoki portlashi mumkin. Bundan tashqari, zich yopilganlikning buzilishi natijasida texnologik jarayonda ishlatilayotgan gaz havo muhitiga tarqalishi natijasida, agar unda saqlanayotgan gaz yuqori haroratga ega bo‘lsa, kuyib qolish, past haroratli bo‘lsa, sovuq urishi, agar saqlanayotgan suyuqlik tarkibida radioaktiv moddalar bo‘lsa, nurlanish, agar modda zaharli bo‘lsa, zaharlanish holatlari yuz berishi mumkin. Shuningdek, idishda saqlanayotgan modda katta bosim ostida bo‘lsa, zich yopilganlikning buzilishi natijasida kuchli oqim hosil bo‘ladi va bu jarohatlanishga olib kelishi mumkin.

Ishlab chiqarishda bosim ostidagi idishlar bilan avariya holatlari sodir bo‘lgan. Masalan, 12 atm bosim ostida havo saqlanayotgan 1 m³ hajmli idishning 0,1 sekund ichida portlashida 28100 kVt quvvat hosil bo‘ladi.
Bug‘ qozonining germetikligi buzilib bosim kamayishi natijasida uning ichidagi barcha suv bir soniyada bug‘ga aylanadi va bug‘ning hajmi suv hajmiga nisbatan 1700 martaga oshadi. Hajmning keskin oshishi natijasida qozon

devorlariga juda katta bosim yuzaga keladi, qozonda katta falokat keltirib chiqaruvchi adiabatik kengayish, ya’ni fizik portlash sodir bo‘ladi. Qozonxona devorlari buziladi, uning ayrim bo‘laklari 300 ... 400 m masofaga uchib ketishi mumkin.
Ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan voqea ko‘rsatadiki, avtoklavda sodir bo‘lgan portlash natijasida uning 1,1 tonnalik eshigi 270 m masofaga uchib ketgan. Massasi 75 tonnalik avtoklav reaktiv kuch ta’siri ostida 10 masofaga siljigan. Avtoklav joylashgan bino butunlay vayron bo‘lgan.
Agar idishning zich yopilganligi buzilib, 15 mm ga yaqin teshik hosil bo‘lsa, bosimi 20 MPa ga teng bo‘lgan idishdan otilib chiqayotgan oqim hosil qilgan reaktiv kuch 3,5 kN ni tashkil qiladi va bu kuch 70 kg massadagi ballonga 5,9 m/s² boshlang‘ich tezlanish berishi mumkin. Bu tezlanish ballonni bir necha metr masofaga uloqtirib yuboradi. Uloqtirilgan ballon katta buzilishlar, ikkilamchi avariya holatlarini, yong‘inlarni va odamlar jarohatlanishlarini keltirib chiqaradi.

4.