O‟zbekiston respublikasi

Qalqonsimon tog‟ay - eng katta gialinli tog‘aydir. Ikkita to‘rtburchak plastinkani birlashishidan burchak xosil bo‘ladi. Erkak va aellarda qalqonsimon tog‘ay plastinkalarini qo‘shilishidan xosil bo‘lgan burchak farqlanadi va ikkilamchi jinsiy belgilar qatoriga kiradi. Erkaklarda tog‘ayning ikkita plastinkasi kushlib to‘g‘ri burchakni xosil qiladi va bo‘yinning o‘rta chizig‘iga birikadi. Teri ostida bo‘rtib chiqib turadi va uning shakllanishi o‘g‘il bolalarni jinsiy
yetilishi xaqida dalolat beradi. Ayollarda esa plastinkalar qo‘shilishida o‘tmas burchak xosil bo‘lib , uncha ifodalanmaydi.
Qalqonsimon tog‘ayda ustki va pastki shoxchalari farqlanadi. Ustki shoxchalari bog‘lamlar orqali til osti suyagi bilan birikadi, pastki shoxchalari ega bo‘g‘imlar yordamida uzuksimon tog‘ay bilan birikadi . Qalqonsimon tog‘ayning ustki cheti S- xarifi shaklida bo‘lib, o‘rta qismida yuqorigi uyik bor. Plastinkalarning tashqi yuzasida egri-bugri qiya chiziq farqlanadi. Bu joyi ma‘lum bo‘yin muskullarining birikish yuzasi xisoblanadi. Qalqonsimon tog‘aydan xalqumni kisuvchi muskul, tovush muskuli va uzuksimon tog‘ay va Xiqildoq ustki tog‘aylar bilan tutashtiradigan muskullar joylashgan.
Uzuksimon tog‟ay - qalqonsimon tog‘ay va chumichsimon tog‘aylar bilan xarakatchang birikib, maxsus bog‘lam orqali birinchi kekirdak xalqasi bilan pastdan kekirdak bilan birikkan. Uzuksimon tog‘ay tuzilishi jixatdan uzukka o‘xshash - old tomondan yoyi va orqada plastinka xosil qiladi.
Xiqildoq osti tog‟ayi - barg shaklida bo‘lib, elastik tog‘aydan tuzilgan va tilning orqa tomonida Xiqildoqka kirish teshigi ustida joylashgan.
CHumichsimon tog‟aylar - juft tog‘aylar bo‘lib, piramidasimon shaklga ega. Kengaygan pastki qismi asosi deyiladi va uzuksimon tog‘ay bilan tutashadi. Asos qismida ikkita usig joylashgan - tovush o‘sig‘i va muskul o‘sig‘i. Old tomoni yo‘nalgan tovush o‘sig‘iga ovoz boylamlari kelib birikadi. Asosning lateral tomonida joylashgan muskul o‘sig‘iga esa tovush chiqarishda ishtirok etuvchi muskullar birikadi.
SHoxsimon tog‟ay - kichik, juft tog‘aylar bo‘lib chumichsimon tog‘aylarning ustki uchida joylashgan.
Ponasimon tog‟ay - uncha katta bo‘lmagan juft tog‘aylar bo‘lib, chumichsimon- Xiqildoq ustki burmasining shilliq pardasi ichida uchraydi. Bu tog‘ay ba‘zan uchramasligi xam mumkin.
Ovoz chiqarishda ovoz bog‘lamlari bilan tovush yorig‘i katta axamiyatga ega. Ovoz bog‘lami biriktiruvchi to‘qimali tutamlardan tashkil topgan bo‘lib, chumichismon tog‘aylardan boshlanib, qalqonsimon tog‘ayning qirrasiga birikadi.
Ovoz boylamlaridan yuqoriroqda ularga paralel xolda yolgon boylamlar joylashgan. Yolgon va ovoz boylamlari o‘rtasida ularning xar ikki tomondan Xiqildoq qorinchasi deb nomlanadigan chuqurcha bor. Xiqildoqning shilliq pardasi qorincha va ovoz boylamlarini o‘rab turgan joyda shu paylar nomi bilan ataladigan burmalar xosil bo‘ladi. CHap va o‘ng tomondagi tovush burmalar orasida tovush yorig‘i joylashgan.
Ovozning past yoki baland chiqish ovoz boylamlarining taranglanish va titrash darajasiga bog‘liq. Taranglashish darajasi ovoz muskullarning qisqarish kuchiga bog‘liq. Ovoz boylamlarining cho‘zilishi uzuksimon tog‘ayga nisbatan qalqonsimon tog‘ayi siljishiga bog‘liq. Tovush kuchini esa tovush yorig‘ining torayishi va kengayishini ifodalaydi. Demak Xiqildoq xolatini, tovush boylamlarining tarangligini, tovush yorig‘ini kengligini o‘zgarishi Xiqildoq muskullarining faoliyatiga bog‘liqdir. Xamma muskullar ko‘ndalang-targ‘il muskul to‘qimasidan tuzilgan bo‘lib, 3 guruxga bo‘linadi:
siquvchilar, 2) kengaytiruvchilar, 3) ovoz boylamlari tarangligini o‘zgartiruvchi muskullar.
Siquvchi muskullardan eng muximlaridan lateral uzuksimon-chumichsimon muskul bo‘lib, uzuksimon tog‘ayning yoyidan boshlanib, chumichsimon tog‘ayning muskul o‘sig‘iga birikadi. Funktsiyasi - ovoz boylamlarini bir-biriga yaqinlashtiradi, taranglashtiradi va orasidagi yoriqni toraytiradi. Qolgan siquvchi muskullarga qalqonsimon-chumichsimon muskul, qiyshiq chumichsimon muskullar kiradi. Bu muskullar tovush yorig‘ini kengligini o‘zgartirishda ishtirok etadi.
Kengaytiruvchi muskullarga orqa uzuk-chumichsimon muskul kiradi va bu muskul tovush yorig‘ini kengaytiradi.
Ovoz boylamlari tarangligini o‟zgartiruvchi muskullarga uzuksimon-qalqonsimon muskul, tovush muskuli kiradi. Ovoz boylamlarining taranglashishi va qalqonsimon tog‘ayni chumichsimon tog‘aydan uzoqlashishi va oldga qarab siljishi uzuksimon-qalqonsimon muskulining faoliyati tufayli yetiladi. Tovush muskuli ayniqsa odamda takomil topib, tovush burmasining orasida joylashadi va ovoz boylamlariga tutashib ketadi.
Xiqildoq bo‟shlig‟ining shakli qum soatni eslatadi, o‘rta bo‘limi toraygan, yuqorigi bo‘limi esa kengaygan bo‘ladi. Yuqorigi bo‘limi Xiqildoq oldi deb nomlanadi, Xiqildoqga kirish qismidan boshlanib Xiqildoq oldi burmalari bilan chegaralangan. O‟rta bo‟limi tovush apparatidan tashkil etgan. Xiqildoqni eng toraygan bo‘limini tovush yorig‘idir. Tovush yorig‘i un va chap tovush burmalar orasida joylashgan. Tovush yorig‘ini teshigi nafas olishda, tovush chiqarishda Xiqildoq muskullarining qisqarishi tufayli o‘zgarib turadi. Xiqildoq o‘rta bo‘limining shilliq pardasida sof va yolg‘on tovush burmalari (Xiqildoq oldi) orasida chuqurchalar - Xiqildoq qorinchalari joylashgan. Qorinchalar rezonatorlik vazifasini bajaradi. Sof tovush boylamlari ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan va ovoz boylami bilan tovush muskulidan iborat. Tovush yorig‘ining ostida Xiqildoqni pastki bo‘limi - tovush osti bo‘shlig‘i joylashgan. Tovush osti bo‘shlig‘i traxeya bo‘shlig‘i bilan tutashib ketadi. SHuni eslatib o‘tish kerakki, Xiqildoqda faqat tovush xosil bo‘ladi. Aniq nutq xosil bo‘lishida esa lablar, til, yumshoq tanglay, burun oldi kavaklari ishtirok etadi.