O‟zbekiston respublikasi

128

chunki uning qo‗zg‗alish to‗lqini etib borgan so‗nggi qismlari qisqargan vaqtda dastlabki qismlari hali bo‗shashmagan bo‗ladi. Bu payt muskulning maksimal kaltalanish paytiga mos keladi.

Qisqarishlarning qo„shilishi (summatsiya) va tetanus

Organizmda skelet muskuli tabiiy sharoitda nerv sistemasidan odatda yakka-yakka ta‘sirlarni Exmas, balki ketma-ket tez keluvchi bir qancha nerv impulslarini olib turadi. Ritmik ta‘sirotlarda muskul kuchliroq va uzoqroq kaltalanadi. Bunday qisqarish tetanik qisqarish, yoki tetanus deb ataladi. Darhaqiqat, bir talay ayrim qo‗zg‗alishlarning maydonga kelishi natijasida muskulning uzoq vaqt kaltalanib turishi (tetanus) ni harakat potensiallarini qayd qilib isbot etish oson. (142- rasm). Masalan, odam qo‗l-oyog‗ining ixtiyoriy harakatlarida qo‗l-oyoq muskullarining qisqarish vaqtida kelib chiquvchi harakat potensiallari sekundiga 50—70 ni tashkil etadi.
Muskulning tetanik qisqarishlari yakka qisqarishlarning qo‗shilish (summatsiya) natijasidir. Qisqarishlar summatsiyasini tekshirish uchun muskulga ikkita yakka ta‘sir beriladi. Ta‘sirotlar o‗rtasidagi interval shunday bo‗lishi kerakki, muskul birinchi qisqarishdan keyin bo‗shashib ulgurmasdan ikkinchi ta‘sirot berilsin. Bunda ikkita hodisa bo‗lishi mumkin: muskul birinchi qisqarishdan keyin bo‗shasha boshlagan vaqtda ikkinchi ta‘sirot berilsa, ikkinchi qisqarish cho‗qqisi miografik egri chiziqda birinchi qisqarish cho‗qqisidan egri chiziqning biroz pasayishi bilan ajralib turadi (143-rasm, B). Birinchi qisqarish hali cho‗qqisiga etmasdan turib ikkinchi ta‘sirot berilsa, ikkinchi qisqarish birinchi qisqarishga tamomila qo‗shilib ketib, u bilan birga yagona summatsiyalangan cho‗qqini hosil qiladi (143-rasm, A). SHunday qilib, summatsiyaning ikki tipi bo‗lishi mumkin. Baqa boldir muskulida summatsiya qanday bo‗lishini misol tariqasida ko‗raylik. Boldir muskulining yakka qisqarish uzunligi uy temperaturasida o‗rta hisob bilan 0,1 sekundga baravar. Qisqarishning ko‗tariluvchi va tushuvchi qismlari taxminan baravar deb hisoblasak, har bir qismga 0,05 sekunddan to‗g‗ri keladi. SHu sababli, o‗sha muskulda qisqarishlar summatsiyasining birinchi tipi (chala summatsiya) ni yuzaga chiqarish uchun birinchi ta‘sirot bilan ikkinchi ta‘sirot o‗rtasidagi interval 0,05 sekunddan ortiqroq bo‗lishi, summatsiyaning ikkinchi tipi (to‗la summatsiya) ni yuzaga chiqarysh uchun esa 0,05 sekunddan kamroq bo‗lishi kerak.