O„zbekiston respublikasi

Inson - ongli mavjudot. Ongni shartli ravishda ikki katta qismga bo‘lish mumkin:
birinchisi, insonning ruhiy olami: ikkinchisi - fikriy olam, ya‘ni tafakkur olamidir. Ruhiy olam
(bu sohani ruhshunoslik ilmi - psixologiya tadqiq etadi) o‘z tarkibiga sezgilar, idrok, tasavvur,
kechinma, his-hayajon, diqqat, xotira va boshqalarni qamrab oladi. Tafakkurning mantiqiy
shakllariga tushuncha, hukm va xulosa kiradi (bularni logika, ya‘ni mantiq fani o‘rganadi).
Falsafaning oltin qoidalaridan biri - til va tafakkur birligidir. Tilning eng birlamchi
mahsuli so‘z bo‘lgani kabi, tafakkurning dastlabki shakli - tushunchadir. Tushunchalar bir yoki
bir necha so‘zlar bilan ifoda-lanadi; ammo har qanday so‘z ham tushuncha bo‘la olmaydi.
So‘zlar vositasida anglatilgan fikr gap deb atalishini biz boshlang‘ich sinflardanoq bil-ganmiz.
Inson tafakkuri voqelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g‘oyalar va
ta‘limotlar yaratadi. Binobarin, g‘oyalar ham inson tafakkurining mahsulidir. Lekin tafakkur
yaratgan har qanday fikr yoki qarash, mulohaza yoki nuqtai nazar g‘oya bo‘la olmaydi. Faqat
eng kuchli, ta‘sirchan, zalvorli fikrlargina g‘oya bo‘la olishi mumkin.
G‘oyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, bular garchi tafakkurda paydo bo‘lsa-
da, inson (va jamiyat) ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. g‘oya shunday




quvvatga egaki, u odamning ichki dunyosigacha kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, maqsad
sari etaklovchi ruhiy-aqliy kuchga aylanadi.
Jahon tajribasiga nazar tashlasak, butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta‘sir ko‘rsatgan
nazariya, ta‘limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aql-
zakovat, iste‘dod va teran tafakkur egalari mislsiz zahmat chekkanini ko‘ramiz. Sokrat va Platon,
Konfutsiy va Najmiddin Kubro, Alisher Navoiy va Maxatma Gandi kabi buyuk mutafakkirlar
faoliyati buning yaqqol tasdig‘idir.