O‘zbeкiston respubliкasi

Men sizga aytsam, 
bir kunda uch mahal shaharga qatnashning 
o„zi bo„lmaydi
. (S.Nur.)Shu sababli kirish kengaytiruvchi kirish so‗z, 
kirish birikma, kirish gap kabi turga bo‗lib o‗rganiladi. Aslida barcha 
kirish kengaytiruvchisi nominativ birlik. Garchi ularning ayrim 
ko‗rinishi gap xarakterida bo‗lsa-da, ularni tom ma‘nodagi gap deb 
bo‗lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan, 
men sizga aytsam 
qurilmasi mazkur gap tarkibida shaklan gap ko‗rinishida bo‗lsa-da, 
uning 
zimmasiga 
fikr 
ifodalash, 
axborot 
uzatish 
vazifasi 
yuklatilmagan. Unda [Pm] shakli mavjud bo‗lsa-da, tegishli ma‘nolar 
voqelanishi o‗ta kuchsizlangan. Shu boisdan undagi [
Pm
] shakllari va 

---

419 
unga mos gap kengaytiruvchisi o‗zgartirib ko‗rilsa, uning kirishlik 
mohiyati butunlay yo‗qoladi. 
Кirish kengaytiruvchilarning umumiy va o‗ziga xos xususiyatlari 
quyidagilar: 
1)
kirish gap tarkibiga muayyan denotativ ma‘nolari bilan 
kirmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan 
Men sizga aytsam 
kirish 
gapidagi so‗zlarda harakat, harakatni bajaruvchi shaxs, obyekt kabi 
ma‘no ifodalanmagan. Unda bir butun holda «ishontirish» modal 
ma‘nosi mavjud; 
2)
kirishlar grammatik shakllanganlik nuqtayi nazaridan rang- 
barang. Unda tuslangan fe‘l ham (
aytsam
), tuslanmagan fe‘l ham 
(
shunday qilib
), ot ham (
chamasi
), olmosh ham (
menimcha
) kirish 
vazifasida keladi. Ammo ular, aytilganidek, ba‘zan qisman, ba‘zan 
butunlay o‗z lug‗aviy ma‘nosini yo‗qotib, paradigmasidan vaqtincha 
uzilgan bo‗ladi; 
3)
kirish kengaytiruvchining barchasi o‗ziga xos yagona 
«so‗zlovchining o‗z fikriga munosabatini bildirish» umumiy ma‘nosi 
ostida birlashadi; 
4)
kirish kengaytiruvchilarning gapdagi o‗rni qat‘iy emas. 
Bu belgilarning barchasi kirish kengaytiruvchilar o‗ziga xos 
lug‗aviy-sintaktik guruhni tashkil etishini ko‗rsatadi. 
Кirish kengaytiruvchi gapda quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi: 
1)
 
ta‘kidlash, tinglovchining diqqatini bayon qilinayotgan 
fikrga tortish: 
takrorlayman, muhimi, ishonsangiz, masalan, misol 
uchun, ta‟kidlayman, aytish kerakki; 
2)
 
subyektiv 
munosabat, 
his-tuyg‗ularni 
ifodalash: 
b
axtimizga, baxtga qarshi, o„ylayman, umid qilaman, o„ylaymanki, 
shubhasiz, ehtimol, shu ma‟noda, qaysidir ma‟noda, afsuski, attang, 
essiz; 
3)
 
fikrni bayon qilish usuliga 
munosabat: 
to„g„risini 
aytganda, bir so„z bilan aytganda, sodda qilib aytganda, aniqrog„i, 
qisqasi, gapning indallosi; 
4)
 
fikrning bog‗lanishini, matn tarkibiy qismlari orasida 
munosabat, ichki aloqa kabilarga so‗zlovchining qanday qarashini 
ifodalash: 
demak, xulosa, sababi, shunday qilib, ko„rinadiki, ma‟lum 
bo„ladiki, buning ustiga, odatda; 

---

420 
5)
 
aytilayotgan fikrning kimga tegishli ekanligini bildiruvchi 
so‗z: 
menimcha, fikrimcha, uning so„ziga qaraganda, aytishlaricha, 
xabar berishiga qaraganda; 
6)
fikrning tartibini, izchilligini bildiradigan so‗zlar: 
birinchidan, avvalo, ikkinchidan.