O‘zbeкiston respubliкasi

34-
 
§. Qo„llanilish davri chegaralangan leksika 
 
Davr taraqqiyoti, ijtimoiy hayotdagi o‗zgarish tilning barcha 
sohalarida u yoki bu darajada o‗zgarish bo‗lishiga olib keladi. Bunday 
o‗zgarish tilning leksik sathida ancha sezilarli kechadi. Bunda to‗rt 
holat kuzatiladi. Birinchidan, ayrim so‗zlarning eskirib, iste‘moldan 
chiqib ketishi kuzatilsa, ikkinchidan, allaqachonlar iste‘moldan chiqib 
ketgan so‗zlar qayta «jonlanadi», «tiriladi», uchinchidan, yangi-yangi 
so‗zlar paydo bo‗ladi, to‗rtinchidan, nofaol so‗zlar faollashadi, 
iste‘mol doirasi kengayadi, ma‘noviy tabiatida o‗zgarish yuz beradi. 
Bu hodisalarning barchasi ma‘lum bir obyektiv sabab asosida ro‗y 
beradi. 
Hozirgi tildagi eskirgan so‗zlar 
eski leksika
, yangi so‗zning jami 
yangi leksika
, na eskirgan, na yangilik bo‗yog‗iga ega bo‗lgan so‗zlar 
betaraf leksika 
deb yuritiladi. Demak, o‗zbek tili leksikasini 
tarixiylik nuqtayi nazaridan uchta asosiy qatlamga bo‗lib o‗rganish 
mumkin: 1.Betaraf leksika. 2. Eskirgan leksika. 3. Yangi leksika. 
Betaraf leksika. 
Hozirgi o‗zbek tili leksikasining asosini 
betaraf 
leksika tashkil etadi. Bu leksika umumiste‘mol leksika, qo‗llanilishi 
chegaralanmagan leksika, faol leksika kabi atama bilan ham yuritiladi. 
Ammo bulardan 
neytral leksika 
atamasini ishlatish leksemani 
tarixiylik belgisi asosida tasniflash nuqtayi nazaridan to‗g‗riroq. Zero, 
na eskilik, na yangilik bo‗yog‗iga ega bo‗lgan so‗z faol yoki 
umumiste‘mol bo‗lmasligi mumkin. Masalan, 
sinus
, 
kosinus
, 
zaryad 

---

121 
kabi leksemalar neytral leksika tarkibiga kiradi. Biroq ular faol ham, 
umumiste‘mol so‗zlar ham emas. Demak, faol yoki nofaol, 
umumiste‘mol yoki qo‗llanishi chegaralangan bo‗lishidan qat‘i nazar, 
eskilik va tilimizga mansub barcha yangilik bo‗yog‗iga ega bo‗lmagan 
leksema hozirgi o‗zbek tilining betaraf leksikasi deyiladi.