O‘zbeкiston respubliкasi

kesim 
qolipiga ega ekanligi 
tan olinib, uning 
ega-kesim 
qolipli rus va boshqa tillardan farqi 
asoslandi. 
Yettinchidan, 
qo‗shma gap tasnifi va tarkibini belgilashda ham 
o‗ziga xos va yangicha ish tutildi. Bunda gap markazi tushunchasiga, 
turkiy xususiyat – o‗zbek tilida rivojlangan kesimlik shakllariga va 
qo‗shma gap tarkibida sodda gaplarni bir-biriga bog‗lovchi 
vositalarga, tobe gapning hokim gap valentligi silsilasida tutgan 
o‗rniga asoslanildi. 
Bugungi kunda o‗zbek tilshunosligi «nutq-lison» tamoyilidan 
«lison-nutq» tamoyili asosida ish ko‗rishga o‗tmoqda. Boshqacha 
aytganda, 
o‗zbek substansial tilshunosligi aniqlagan lisoniy 
umumiyliklarning 
nutqiy 
voqelanishini 
tekshirishga 
jiddiy 
kirishmoqda. Lisonning amaliy voqelanishi, undan amaliy foydalanish 
masalalari bilan shug‗ullanuvchi quyidagi zamonaviy yo‗nalishlar ish 
boshladi: 
1.
Sotsiolingvistika. 
2.
Psixolingvistika. 
3.
Pragmalingvistika. 
4.
Lingvokognitologiya. 
5.
Lingvokulturologiya. 
6.
Neyrolingvistika. 
7.
Кompyuter lingvistikasi. 
8.
Кorpus lingvistikasi. 
9.
Antroposentrik tilshunoslik. 
10.
Lingvoma‘naviyatshunoslik. 

---

23 
Tilshunoslikning bu yo‗nalishlari o‗zbek formal va substansial 
yo‗nalishlari oldiga to‗siq qo‗ymaydi, albatta. Avvalo, formal, so‗ngra 
substansial yo‗nalish oldiga qo‗yilgan ijtimoiy buyurtmani bajarib 
bo‗lgan bo‗lsa-da, o‗z tadqiq tamoyillari asosida sohaning 
yechilmagan 
ayrim 
masalalari 
bilan 
shug‗ullanishni davom 
ettiraveradi. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
O‗zbek tilining o‗rganilish tarixini qanday davrlashtirish 
mumkin? 
2.
Qadimgi turkiy tilshunoslik qaysi davrlarni o‗z ichiga 
oladi? 
3.
Eski o‗zbek tilshunosligining shakllanishi va taraqqiyotida 
kimlarning lingvistik qarashlari va asarlari muhim ahamiyatga ega? 
4.
O‗zbek tili talqinida rus tilining ta‘siri xususida nimalar 
deya olasiz? 
5.
Lisonning amaliy voqelanishi, undan amaliy foydalanish 
masalalari bilan shug‗ullanuvchi qanday zamonaviy yo‗nalishlarni 
bilasiz? 
6.
O‗zbek milliy tilini tashkil etuvchi turli-tuman shevalarni 
nechta lahjaga birlashtirish mumkin va ular qaysilar? 
7.
Qarluq-chigil-uyg‗ur lahjasi hozirgi o‗zbek milliy adabiy 
tilining me‘yorlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etgan degan 
fikrning sababi nimada? 
8.
Qipchoq va o‗g‗uz lahjasining o‗zbek milliy adabiy tilining 
shakllanishida qanday o‗rni bor? 
9.
 
―
Bugungi kunda o„zbek tilshunosligi «nutq-lison» tamoyilidan 
«lison-nutq» tamoyili asosida ish ko„rishga o„tmoqda”. 
Jumlani 
qanday izohlaysiz? 
10.
O‗zbek tilshunosligida tadqiq yo‗nalishlarining ko‗payishi 
qanday natija beradi? 

---

24