O‘zbeкiston respubliкasi

98-
 
§. So„z kengaytiruvchisi – so„z semantik imkoniyatidagi bo„sh 
o„rinni to„ldiruvchi aktant. 
 
Aktant nutqiy gaplar tarkibida so‗z birikmasini hosil qiladi. Bu 
birikuvlarda bo‗sh o‗rni to‗ldirilayotgan (biriktiruvchi) so‗z hokim 
so‗z, bo‗sh o‗rinni to‗ldirayotgan so‗z tobe so‗z sifatida namoyon 
bo‗ladi. Masalan, 
qizil olma 
birikuvida 
qizil 
so‗zi 
olma 
so‗zi 
zamiridagi ma‘noviy mohiyatning «belgi» ma‘no bo‗lakchasini 
muayyanlashtiruvchi 
aktant 
bo‗lib, 
olma 
so‗ziga 
«xizmat 
qilayotganligi» bois unga tobe unsur maqomida bo‗ladi. Demak, biror 
so‗zga tobelanib kelayotgan so‗z 
bo„sh o„rinni to„ldiruvchi,aktant 
atamalari bilan yuritiladi. Aktantlar nutqda, an‘anaviy tahlil usullari 
asosida aytganda, 
ega, hol, to„ldiruvchi, aniqlovchi 
atamasi bilan 
nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida tushuniluvchi hodisalar so‗z va 
gap kengaytiruvchisi farqlanishi nuqtayi nazaridan 
baholansa, 
butunlay boshqa holat vujudga keladi. Кengayuvchi so‗z gapning 
kesimi mavqeyida kelganda, gap kengaytiruvchisi gap lisoniy 
strukturasiga bevosita daxldor bo‗ladi. Masalan, 
Jahongir kitobni tez 
o„qidi 
gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha (47-jadval): 
47-
 
jadval 
E 
H 
W 
Pm 
o„qi 
 
kitobni 
-di 
Jahongir 
tez 

---

403 
Bundagi 
uchta 
so‗z 
– 
bevosita 
konstruktiv 
bo‗lak 
voqelantiruvchisi. Bular: 
Jahongir, tez, o„qidi
. Faqat 
kitobni 
so‗zi 
bevosita 
o„qi 
so‗zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo‗ladi. 
Bular 
Jahongir tez o„qigankitobni men olaman 
tarzida o‗zgartirilsa, 
oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo‗laklari 
ifodalovchici bo‗lgan 
Jahongir, tez 
so‗zlari endi avvalgi mavqeyidan 
mahrum bo‗ladi. Ulardagi konstruktiv bo‗laklarga bevosita daxldorlik 
bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so‗z kengaytiruvchilikka 
aylanadi. Bu gapning struktur sxemasiga diqqat qiling (48-jadval): 
48-
 
jadval 
E 
H 
W 
Pm 
ol 
кitobni 
-aman 
Men 
tez →o„qigan 
 
Jahongir 
 
Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi